Bizans el yazmalarında mobilya çeşitleri

İnsan, hep kendi hayatını kolaylaştıracak ve konfor alanını genişletecek bir nizam peşinde oldu. Bu an lamda yaşadığı ortamı da yerden bağımsız ve taşınabilir çeşitli mobilyalar ile donattı. Mobilyanın kullanım hedefi oturmak, yemek yemek, yazı yazmak, yatmak ve eşya depolamak üzere gündelik hayatı kolaylaştırmaktı. Kimi müzelerde sergilenen mobilya örnekleri vaktimizden binlerce yıl öncesinden mobilya üretimine başlandığını deliller. Birinci vakitler ağaçtan ve taştan çeşitli mobilyalar yapılmaya başlandı, ihtiyaçların çoğalması, üretim alet ve makinelerin gelişmesiyle de vakitle farklı mobilya modelleri de gelişti.

Bizans mobilyasından Başpiskopos Maksimianus’un 6’ncı yüzyıla ilişkin fildişi katedrası ( piskoposluk tahtı) üzere az örneğin dışında somut bir bilgi kalmaması son derece üzücüdür. Münasebetiyle Bizans mobilya örneklerine fotoğraf sanatlarında -anıtsal eserler, ikonalar, maden ve fildişi eserlerde- rastlanır. Bu yazımızda Bizans fotoğraflı el yazmalarında yer alan mobilyalardan örnekler sunarak bizden asırlar evvel yaşamış bir imparatorluğun ne tıp mobilyalar kullandığını göreceğiz.

Bizans el yazmaları başşehir olması sebebiyle bilhassa Konstantinopolis’te rahipler ve keşişler tarafından yazılır ve resimlenirdi. Yazmalardaki mobilya tasvirleri incelendiğinde şu sorular karşımıza çıkar: Bütün bu el yazmaları karşılaştırıldığında bu mobilyaların ne kadarı nitekim Bizans kültürü ve sanatına aittir? Hangileri Saray’ın, hangileri sıradan halkın kullandığı mobilyalardır? Bu sorular ışığında günümüze ilişkin somut bir eser kalmadığı için yalnızca yazılı evraklar ve görsel betimlemelerle mobilya tiplerini tanımlamamız mümkün.

İMPARATORUN MASASI, TABLASI ALTIN YAHUT ALTIN VARAK KAPLI AHŞAPTANDI

Bizanslıların yemek yemeyi sevdiği ve yemeklerini masalarında yedikleri bilinir. Eşya çeşitleri hayli fazla olsa dahi tek bir kesim mesken eşyasının korunmamış olması üzücüdür. Bu eşyaların neye benzediklerine ait fikir edinmek için duvar ve kitap fotoğrafları, oyma ya da heykel üzere görsel Bizans kaynaklarına bakmak gerekir. Yazılı evraklar Büyük Saray’da yapılan şölenlerde altın ve fildişi masalar kullanıldığını anlatır. İmparatorun masası, tablası altın yahut altın varak kaplı ahşaptandı.

Sadece imparator değil aristokratlar da pahalı materyalden yapılmış masalar kullanabilecek pozisyondaydı. Zira Bizans devrinde mobilya bir lüks hayat göstergesiydi. Sık sık birbirlerinin davetlerine katılan Aristokratlar yahut eşleri sahip oldukları mesken eşyaları ile birbirlerine gösterişte bulunurdu. Birtakım manastır yemekhanelerinde masalar bina daha inşaat halindeyken yere monte edilerek yapılırdı. Mesela, Sakız Adası’nda bulunan Nea Moni ve Patmos’taki manastır örneklerinde yarım daire biçimli uzun masanın üst kısmı mermerden, kenarları ise betondan olup yere sabit olduğunu gösterir. Yani kişi sayısının fazla olduğu büyük yerlerde daha kütlesel yapıldıklarını söyleyebiliriz. Bizans fotoğraflarında sıklıkla karşımıza çıkan, İsa’nın mucizelerinden biri olan ‘Kana Düğünü’ sahnelerinin geçtiği daha mütevazı meskenlerde dikdörtgen masalar kullanılırken, ‘Son Akşam Yemeği’ tasvirlerinde masanın ‘D’ biçiminde yahut büyük olasılıkla ‘T’ biçiminde olduğunu görüyoruz. Oval masalar, Orta ve Son Bizans sanatında rastlanan bir tiptir ve sanatsal bir buluş üzere görünür.

Dikdörtgen masalar, Orta Bizans periyodunda bilhassa yemek sahnelerinde nadiren yer alırdı. ‘Son Akşam Yemeği’ tasvirlerinde olmasa da Geç Bizans fotoğrafında daha yaygındı. Birçok örnekte masalar tahtadan yapılmış üzere temsil edilir ve birtakım durumlarda üzeri masa örtüsü ile örtülürdü. Dekorasyon açısından birtakım masalarda bir sıra korkuluk ya da topuzlar bulunurken, birtakım örneklerde ise yanlarında bir çeşit kabartma bezeme taşıyan panellerle kapatılırdı. Yemek servisi yapmanın yanı sıra masalar, çalışma tezgahları ve yazı masaları olarak da kullanılırdı.

İYİ BİR YATAK TOPLUMSAL VE FİNANSAL DURUMA İŞARET EDERDİ

Yataklar ucuz ve sade tahta yataklardan, Viktorya periyodundaki üzere ayakları süslü bir biçimde dışa dönük olanlara kadar değişik türdeydi. Yatak grupları insanların maddi durumlarına nazaran değişiyordu. Zenginler, bedelli dokumalardan yapılmış işlemeli çarşaflar, battaniyeler, yorganlar ve yatak örtüleri kullanılırken fakirler, paçavra ve çuvalla yetinmek zorundaydı. Bilhassa içleri samanla doldurulmuş döşekler üzerinde yatarlardı. Çoğunlukla öteki ülkelerden getirilmiş kaliteli kumaşlardan oluşan perdeler, örtüler, yastıklar ve halılar bir meskenin temel eşyalarıydı.

Büyük Saray’da ve aristokrat konutlarında de epeyce süslü ve kıymetli yataklar kullanılırdı. Ayrıyeten Konstantinopolis’teki Pantokrator ve Ainos’taki Kosmosoteira’da olduğu üzere manastır hastanelerinin de yataklarının olması bir gereklilikti. Âlâ bir yatakta uyumak görünüşte bireyin toplumsal ve finansal durumuna işaret ederdi. Fakat Bizans yasal dokümanlarında, mesken eşyaları ve mobilyaları içeren listede yataklardan nadiren bahsedilir. Orta Çağ’da ortalama bir Bizans meskeninde yatak kullanımının harikulâde olduğunu ve insanların yataklarını ortak olarak kullandıkları oturma odasının duvarına yerleştirdiğini, gündüz oturmak için kullandıkları bankların üzerine geceleri uyumak için yatak serdiklerini biliyoruz. Yani oturmak için kullandıkları divan olarak isimlendirdiğimiz mobilyalar birebir vakitte yataktı.

10’uncu yüzyıla kadar yalnızca uyumak için değil, tıpkı vakitte bank olarak yapılmış yataklar vardı. Saray’da klineler ve sandalyeler kullanılırken, sıradan bir konutta, daha kolay formda, gündelik hayatta sıklıkla kullanabilecekleri güçlü tabureler kullanılırdı. Ahşap plakalardan yapılan klineler zenginler tarafından altın yahut fildişi ile kaplanmıştı. ‘Curule’ ismi verilen ve İmparatorun ya da yüksek makamdan şahısların sahip olduğu, ekseriyetle ayak yahut uç kısımları yunus, kanatlı zafer tanrıçası ya da aslan biçimde tasarlanmış yüksek iskemleler de severek kullanılırdı. Tabure üzere rahat kapatılabilmesi için arkalıksız yapılır ve oymalı takviyelerinde fildişi kullanılırdı. Bizanslı fakir halkın konutunda yatak odası yahut yatak ender bulunurdu.

Tahtın imparatorlukla ilgili sembolik geleneği Pagan kültüründen geliyordu. Pahalı gereçlerle yapılmış yahut süslenmiş tahtlar yalnızca imparatorlar için değil piskoposlar ve değerli bireyler için de yapılırdı. Bizans imparatorları yahut yetkililerinin resmi koltuğu olarak bilinen tahtlara ilişkin günümüze ne yazık ki hiçbir kalıntı kalmadı.

Ancak Orta Bizans periyodundan Bizans piskoposlarına ilişkin taht kesimleri ömrünü sürdürebildi. İmparatorluk tahtları yazılı kaynaklara nazaran altın işlemeli çarşaflarla yahut pahalı taşlarla kaplanmış ahşaplar olarak tanımlanırdı. Orta Çağ boyunca Bizans’ta devlet vazifelilerinin tahtlarıyla ilgili bilgiler ise epey yetersiz.

Manastırların birçoklarında günümüzde de hala kullanılan gömme dolaplara emsal dolaplar hiç kuşkusuz Bizanslılarca çok erken devirlerden beri biliniyordu. O vakit bir lüks sayılan bu dolaplar çoklukla kısa ve nadiren çok yüksek yapılırdı. Eşya ve yatak kadrolarının dolaplarda saklanması gelenek olduğundan, olasılıkla kimileri dolapların içindeki raflara yerleştirilirdi. Bizans’ta halkın çoğunluğu okuma yazma bilmeyenlerden oluşurdu. Doğal olarak sıradan diyebileceğimiz insanların meskenlerinde kitaplık, yazı masası üzere mobilyalar görmek pek mümkün değil.

Ancak Orta Bizans devrindeki el yazmalarında farklı çeşitten çok fazla yazı masası, rahle ve kitaplığın tasvir edilmesi düşündürücüdür. Toplumda değerli bir yere sahip olan müellifler -rahip yahut keşişsaraylara, soylu ailelerin davetlerine yahut kilise ayinlerine katıldığında bu yerlerde bulunan mobilyaları görmüş yahut bunlardan esinlenerek yazmalara resmetmiş olabilirler. Hatta farklı coğrafyalardan Konstantinopolis’e gelip manastırlarda keşiş yahut rahip olduklarını biliyoruz. Bu rahipler büyük ihtimalle geldikleri yerlerde gördükleri mobilyaları el yazmalarına resmettiler.

Bizans fotoğraflı el yazmalarında ekseriyetle takdim (ilk sayfa, sunum sayfası) sayfaları bulunur. Bu takdim sayfalarında oturur durumdaki dört İncil müellifinin önünde hep yazı masası, sandalye ve dolap üzere eşyalar ile birlikte resmedilirdi. Burada yer alan İncil müellifleri da tahminen de tıpkı el yazmasını yazan ve resimleyen rahip yahut keşişler üzereydi. Bu mobilyaların ne kadarının devrin mobilyası ile benzerlik gösterdiğini bilmiyoruz.

MASALARIN GÖVDE KISMI DOLAP ŞEKLİNDEYDİ

Bizans manastırlarında ‘scriptorium’ denilen yazıhaneler yer alırdı. Kitap üretimi için değerli olan bu yerlerde marangozlar tarafından tasarlanan mobilyaların bulunma ihtimali yüksekti. Birden fazla kişinin gece gündüz vakitlerini geçirdikleri bu yerler için özel bir mobilya tasarımı yahut üretimi yapılmış olabilir. Bu süreklilikten kaynaklı 10’uncu yüzyılda görülen dolap modeli 12’nci yüzyılda da karşımıza çıkar. Tabure, koltuk yahut sandalye, bir yazı masası, üstünde rahle ve alt kısımda kağıtları yahut el yazması gereçlerini depolamak için dolap, scriptoriumların vazgeçilmez eşyalarıydı. Rahiplerin bu mobilyaları model olarak alması kaçınılmazdı. Ayrıyeten rahiplerin farklı coğrafyalardan Başkent’e geldiğini düşünürsek geldiği yerin mobilya stilini yahut bezeme kültürünü el yazmalarına yansıtması da mümkün.

Resimli el yazmalarını incelediğimizde Bizans mobilyalarında birbirinden farklı şekilde üretilen pek çok örnek olduğunu görüyoruz. Bu mobilyalar düzgün kesilmiş, birbiri ile orantılı ve figürler ile boyut olarak uyumlu ve çok taraflıydı. Örneğin, üzeri masa olarak kullanılan mobilyaların gövde kısmı dolap halindeydi. Yemek yemek için kullandıkları kimi masalar, tıpkı vakitte sandık vazifesi görürdü. Ayrıyeten sıradan halkın oturma odalarında bulunan divanları akşamları yatak olarak kullandığı yazılı kaynaklarda belirtilir.

KADINLAR, YÜKSEK AYAKLI TABURELERDE OTURARAK DOĞUM YAPIYORDU

Bizans İmparatorluğu’nda doğum, doğumhane ve hastane üzere hususlar üzerinde araştırmacılar çalışmalarını yürütüyor. Bizans hastanelerinde doğum esnasında ne cins mobilyalar vardı şimdi tam bilemiyoruz. Lakin tekrar görsellere baktığımızda bayanların, yüksek ayaklı taburelerde oturarak doğum yaptıklarını görüyoruz. Tabureler sade ve kolay bir minder ile gösterilirdi. Doğum sahnelerinin olduğu el yazmalarında öteki mobilyalar ile birlikte beşikler de yer alırdı. Lakin enteresandır ki beşiklerin erken periyotta çok karşılaştığımız örneklerine rastlanmaz. 12’nci yüzyıl el yazmalarında incelenen beşiklerin en bariz özellikleri tırabzan ve tabla ortasında bulunan boşluktur. Bu boşluklar tıpkı birebir periyotta görülen koltuk ve sandalye kenarlarında olduğu üzere sütun ve omega kemer dizisi formunda dekore edilmişti. Kenarları yuvarlak topuzlu, bacaklar ortasında ise beşiğin sallanmasını sağlayan kıvrımlı şeritler yer alırdı.

Bizans’ın sahip olduğu geniş topraklar nedeniyle Suriye, Mısır, Hindistan ve Orta Asya’dan ticaret yoluyla gelen eşyaların üzerinde yer alan motiflerde Doğu tesirini görebiliriz. Bizans, Batı’dan eski Roma ve Hıristiyan sanatını, Doğu’dan varlıklı süsleme motiflerini alarak gelişir. Bu nedenle yapıtları Doğu-Batı karması bir özellik gösterir. Bizans dekoratif sanatları Helenistik ve Roma sanatının bir devamıdır. Ama 6’ncı yüzyıldan sonra çoğunlukla Doğu sanatının tesirine girerek simetriye ve ince işlemeciliğe ehemmiyet veren bir nitelik almıştı. Doğu sanatında, Anadolu’da başlayıp Arap Yarımadası, İran, Pakistan, Hindistan hatta Uzak Doğu’ya kadar, geometrik motiflerin çok ince ve ihtimamla işlenişi esas karakteristik bir özellik olarak görülür. Bu nedenle Bizans mobilyasını biçimde epeyce kolay, ancak çok süslü işlenmiş olarak özetleyebiliriz.

KONSTANTİNOPOLİS’TEN GÜNÜMÜZE HİÇBİR MOBİLYA ULAŞMADI

Orta Çağ mobilya ve döşemeleri hala büyük ölçüde keşfedilmemiş olan Bizans gereç kültürünün bir istikametini oluşturur. Vaaz yazılarında ve sevgililerin hayatlarının geçtiği kitaplarda fildişi levhalar, gümüş yahut altınla kaplı mobilyalardan bahsedilir. Lakin 11 ve 15’inci yüzyılda yer alan yasal mülk listelerinde altın, gümüş, bronz ve cam kaplardan bahsedilirken, yatak, masa ve sandalye üzere mobilyalara yer verilmez. Kataloglarda tanıtılan fotoğrafları incelediğimizde Bizans mobilyalarında birbirinden farklı stilde üretilen pek çok örnek olduğunu görürüz. Fakat Konstantinopolis üzere görkemli sarayları, manastır ve kiliseleri olan kalabalık nüfuslu bir kentin kültür ömrünü etkileyen, zanaatını anlamamızda uygun bir kaynak olabilecek mobilyalardan hiçbirinin günümüze ulaşmaması ise üzücüdür.

*Doktorant, Erciyes Üniversitesi, Sanat Tarihi bölümü

Kaynak: Gazete Duvar