Yüzyıllık Yalnızlık ve Küba İhtilali

Yüzyıllık Yalnızlık’ın 1 Ocak 1959’da gerçekleşen Küba Devrimi’nden ilhamla ortaya çıktığını hiç düşündünüz mü? 11 Aralık 2024’te Netflix’te dizi olarak gösterime giren başyapıt Yüzyıllık Yalnızlık’ı birkaç ay evvel okudum ve Kolombiyalı müellif Gabriel García Márquez’in 1982 yılında yaptığı “Latin Amerika’nın Yalnızlığı” başlıklı Nobel konuşmasının da tesiri altında kaldım. Bu konuşma, yapıtla paralellik taşımakla kalmaz; kıtadan taşarak dünyanın sömürülen, fakirleştirilen, üçüncü dünya ülkelerinin sesi olur.

Uruguaylı müellif Mario Benedetti, Edebiyat ve İhtilal: Latin Amerika Üzerine Denemeler isimli kitabında, 1959’dan sonra Küba’da gerçekleşen ihtilali şaşkınlıkla karşılayan Avrupalıların ihtilalin yansımalarını sanat ve edebiyat alanında da izlediklerini; Küba edebiyatıyla ilgili her lisandan antoloji ve kültür mecmualarının çıktığını anlatır. Kübalı muharrirler ihtilalle birlikte pek çok lisana hatta lehçeye çevrilmeye başlanır. Bununla da yetinilmeyip Avrupa, geri kalan Latin Amerika ile de ilgilenmeye başlar. Böylesi bir ilgi Latin Amerikalı müellifler için âdeta bir fırsata dönüşür. Kolonyal ve emperyalist egemenlik altındaki ülkelerin umutlarının ölmediğini, sırf uykuya daldıklarını fark etmelerine neden olur.(1) İhtilal, müelliflere sorunun ne seviyede olduğunu ortaya koymakla kalmaz; yeni mevzular, klâsik hususların bir aradalığı ile yeni bir düzenle ortaya çıkar.

1960’ların birinci yıllarında Küba’dan sonra Latin Amerika romanının memleketler arası sahnede edebiyatta ihtilal yaratarak patlama yapmasına boom akımı denir. Benedetti, bu periyotta müellifler tarafından geçmişin şimdiki vaktin ışıklarıyla aydınlatıldığını, periyodun umulmadık öğrenme süreçlerini harekete geçirdiğini; tüm kıtaya yayılan kıtasal coşkunluğun gerçeğin gitgide zenginleşmesini sağladığını söz eder.(2)

Carlos Fuentes, Julio Cortázar, Mario Vargas Llosa üzere muharrirler üst üste romanlar çıkarır. Márquez biraz geç kalmış üzere görünse de Latin Amerika tarihinin en kıymetli ve ünlü romanı, Yüzyıllık Yalnızlık’ı iki yılda tamamlar ve 1967’de yayımlar. Fakat romanı yazmak için on beş, on altı yıl düşündüğünü belirtir. Márquez çocukluğunun geçtiği Aracataca’yı Macondo ismiyle ele alarak Buendia ailesinin, yapılan bir büyü sonucu akraba evliliği nedeniyle yüz yıl süren bir lanetle yaşamalarını mevzu edinir. Liberallerle muhafazakârlar ortasında yaşanan savaş anlatılır, art planda gerçekleşen tarihî muz katliamı vardır.

Gelenek ihtilalle birlikte yapılanır; her ne kadar bu dünyayı Márquez kendi icat etmemişse de Miguel Ángel Asturias Rosales ve Alain Frédéric Carpentier’ın 1920 ve 1940 yılları ortasında yaptıklarını bir paradigma haline getiren kişi olur. Márquez’in birinci yapıtları ‘modernist’ olsa da, devrimci bir eser olan Yüzyıllık Yalnızlık diğer bir edebî anlayışa yani ‘postmodernist’ romana örnek oluşturur; bu durumda ‘postkolonyal’ yahut ‘üçüncü dünya’ romanı biçiminde de tanımlanabilir.(3)

Edebiyatta da ihtilal gerçekleşir; siyaset iktisatla, kültür dinle iç içe girer; edebi tipler kendi ortasında karışmaya başlar.(4) Benedetti’ye nazaran; ihtilal yolunu seçmiş ve bu nedenle sistemi temelden sorgulamayan solcu bir müellifin kendisini ve o vakte kadar ürettiği her şeyi de sorgulaması gerekmektedir. Zira kendi yapıtları da o fark etmeden, emperyalizmin tesiri altına girmiş olabilir. Muharrir kendi bireyciliğini de sorgulamalı, ünlü ‘acı’sını bir sefer de gün ışığında gözden geçirmelidir.(5)

Küba Devrimi’nden on sekiz gün sonra Márquez gazeteci kimliğiyle -Latin Amerikalıların birçoklarında olduğu üzere Márquez’in de çok taraflılığı kelam mevzusudur; ressam, şair ve gazetecidir de- Havana’ya masraf ve ihtilale yakından şahit olur.(6) Márquez, Benedetti’nin betimlediği üzere ‘acısını gözden geçirmek için’ vakte gereksinim duymuştur. İhtilali anlamaya çalışmış, acısını tarihî, kültürel, dilsel, mitik ve dinî, derinden sorgulamış ve Yüzyıllık Yalnızlık’ı ortaya çıkarmıştır.

İngiliz eleştirmen Gerald Martin Gabriel García Márquez’e Giriş isimli kitabında Márquez’in kâinatın ve insanlığın soyut maddiyatı üzerine şecere ve kimlik sıkıntılarını de eklediğini, bu iki kavramın Latin Amerika’nın on dokuzuncu ve yirminci yüzyıldaki temel sorunsalını meydana getirdiğini söyler.(7)

Márquez’in kıtanın biyolojk yazgısını olmasa da kendi kimliğini aradığı aşikârdır. Nobel konuşmasından bir alıntıyla yalnızlık konusuna girmek istiyorum. “İsveç Akademisi’nin dikkatini çekenin, bu büyük ölçekli gerçekliğin yalnızca edebi tabiri değil kendisinin olduğunu düşünüyorum. Sadece kâğıt üzerindeki bir gerçeklik değil, içimizde yaşayan ve her gün sayısız mevti belirleyen bir gerçeklik, acı ve güzellikle dolu doyurulamaz bir yaratıcılığı besleyen gerçeklik, baht yapıtı olarak seçilmiş avare ve nostaljik bir Kolombiyalı’nın yalnızca bir sayı daha fazla olduğu yaratıcılığı. Şairler ve dilenciler, müzisyenler ve peygamberler, savaşçılar ve alçaklar, bu dizginsiz gerçekliğin tüm yaratıkları, bizler, sırf birazcık hayal gücü istedik zira hayatî problemimiz hayatlarımızı inanılır kılan klâsik araçların yokluğuydu. Bu, sevgili dostlarım, bizim yalnızlığımızın özüdür.”(8) Márquez, pek çok Latin Amerikalı muharrir üzere yalnızlıkla savaşmış ve tahminen bir adım daha öne geçerek ‘yalnızlık’ı yapıtında ölümsüzleştirmiştir.

Peki nedir bu yalnızlık? Sömüren ülkelerin halkları fakirleştirmekle kalmayıp yalnızlaştırması mı? Hayatlarını, hayal gücüyle gerçekliğin sertliğinden kurtarmaya çalışarak yaşanılabilir kıldıkları çeşitten bir yalnızlık mı?

Martin, Avrupa, Asya ve ABD’nin tersine Latin Amerika’nın dünyada kendine bir türlü yer edinemediğini, Afrika kıtasının dahi Latin Amerika’ya göre global kültür piyasasında daha bariz bir kimlik edinebildiğini kaydeder. Yeniden Martin Avrupalı bakış açısıyla şunu söyler: “Tipik Latin Amerikalı aile kendi iç ve dış çelişkileri tarafından yıkılmıştır, yani şehvet, ensest, açgözlülük, aptallığın yanında bencillik, benmerkezcilik ve yalnızlık bağımlılığı, üstüne bir de tarihin alametlerini okuma maharetinden mahrumluk yüzünden ailenin kendi iç ve dış çelişkileri tarafından yıkıldığını lisana getirir. Yüzyıllık Yalnızlık ve Latin Amerika tarihi bu türlü bir okumaya imkân vermektedir.”(9) Bana kalırsa aile, Martin’in söylediği sebepler yüzünden yıkılmamıştır; bireyler doğdukları üzere öleceklerdir de. Sevgi/aşk, keşfetme, çalışkanlık, yaşlılık ve hastalıktan sonra mevt kaçınılmazdır. Martin’in bu tespitine karşılığı tahminen de Márquez’in Albaya Mektup Yok (ilk yayın 1961) isimli uzun hikayesinde bir karakter öteki bir karaktere şöyle derken verir: “Avrupalılar için Güney Amerika bıyıklı, gitarlı ve tüfekli bir adam. Sorunu anlamıyorlar.”(10)

Dünyanın genelinin bilakis bu kıta imparatorluk değildi, öteki imparatorluklar ve devletler tarafından dört yüz yıl sömürüldü ve hâlâ sömürülmeye devam ediyor. Márquez’in muvaffakiyetini takdir eden İsveç Akademisi, yani ‘Batı’ ve dünyanın geri kalanının Kolombiya başta olmak üzere, Küba ve geri kalan Latin Amerika’yı kendinden başka tutmadan anlayıp anlamadıkları çelişkisi hâlâ ortadadır. Sanki Türkiye’deki okurlar için tıpkı şey kelam konusu mudur? Ülke ülke dimağımızda pek yer etmemelerine rağmen Latin Amerika kıtasının edebiyatı ile tanışıklığımız gerilere uzanır ve kolay bir sempatinin ötesinde değerli bir okur kitlesine haizdir.

Martin, büyük çoğunluğa nazaran kitabın sonunun şaşırtan derecede karamsar olduğunu söyler.(11) Burada da Martin’e katılmadığımı belirtmeliyim. Okur olarak yalnızca sona mı odaklanmalıyız? Yüz yıla yayılan bir anlatı en başta hayatı var etme uğraşı; mevt ise onun sonucunda şekillenen doğal bir son değil midir aslında? Márquez de kitabının art kapak yazısında romanı büyük dikkat ve keyifle okuyan, hiç şaşırmayan beşerler tanıdığını zira onlara hayatlarında yeni olan hiçbir şey anlatmadığını, kitaplarında ‘gerçekliğe’ dayanmayan tek bir satır bulamayacaklarını söyler.

Bunlarla bir arada Martin kıymetli bir ayrıntısı aktarır. Márquez’in hedeflediği, daha ‘kültürlü okur’larının Latin Amerika’nın sorununu -tarihî yalnızlığını- anlayacağı, romanın sonunu yapıbozumsal bir okumadan geçirebilecekleri, sonra başa dönüp birebir şeyi kitabın kalanına uygulayabilecek olmalarıdır.(12)

Tarihini tanımayanlar birebir tarihi tekrarlamaya mahkûmdur; romanın merkezindeki tarihî olay, Macondo’daki muz çalışanlarının Kolombiya devletinin ordusu tarafından Kuzey Amerika şirketinin hissedarları ismine katledilmesidir. Bu tarihî katliam 1928’de Ciénaga’da gerçekleşmiş lakin Márquez uzun bir mühlet kendi kasabasında gerçekleştiğini sanmıştır. Okuyucuyu labirentin sonundaki ışığa ulaştıracak olan şey proleter uğraş temasıdır.(13) Yapıtın arkasındaki tarihi gerçekliği bilince eser açık ve manalı hâle gelir. Márquez’in anlatmak istediği ‘gerçeğin’ dizide ne kadar sunulduğunu daima birlikte göreceğiz.

NOTLAR:

(1) Mario Benedetti, Edebiyat ve İhtilal: Latin Amerika Üzerine Denemeler, çev. Nesrin Oral, (İstanbul: Doküman Yayınları, 1995) s. 25, 26.

(2) A.g.e., s. 27.

(3) Gerald Martin, Gabriel García Márquez’e Giriş, çev. Emrah İmre, (İstanbul: Can Sanat Yayınları, 2017), s. 80.

(4) Edebiyat ve İhtilal: Latin Amerika Üzerine Denemeler, s. 28.

(5) A.g.e., s. 35.

(6) Gabriel García Márquez’e Giriş, s. 71.

(7) A.g.e., s. 30.

(8) https://birikimdergisi.com/guncel/764/nobel-konusmasi-latin-amerikanin-yalnizligi

(9) A.g.e., s. 86.

(10) A.g.e., s. 87.

(11) A.g.e., s. 86.

(12) A.g.e., s. 87.

(13) A.g.e., s. 87.

Kaynak: Gazete Duvar