Panama Kanalı: Nasıl ABD denetimine geçmişti?

31 Aralık 1999’da ABD Bayrağı indi, Panama bayrağı çekildi ve birinci kere Kanal Bölgesi’nin sembolü olarak dalgalandı. Panamalılar kutlama yaptı.

Bu sahne, protestolar, tansiyonlar ve ölümlerle tanımlanan bir periyodun sonu manasına geliyordu.

Kanalın birkaç yıl işletmeciliğini yaban Alberto Aleman BBC’ye yaptığı açıklamada “Panama halkının tepkisini görmek etkileyiciydi” diyor.

25 yıl sonra okyanuslararası güzergahın egemenliği, ABD’de misyona başlayacak Lider Donald Trump’ın tartışmalı kelamlarıyla tekrar gündeme geldi.

Trump geçtiğimiz günlerde ABD gemilerinin kanalı kullanmak için ödediği para için “Kazıklanıyoruz” dedi.

Trump bu durum değişmezse “Panama Kanalı’nın büsbütün, hemen ve soru sorulmadan ABD’ye devranını talep edeceklerini” söyledi.

Panama Devlet Başkanı Raúl Mulino ise toplumsal medyadan gösterdiği tepkide “Kanalın her bir santimetrekaresi Panama’ya ilişkin olmaya devam edecek” dedi.

BİR İÇ SAVAŞ VE FIRSAT

Büyük Okyanus’u Atlantik Okyanusu’na bağlayan bir kanal inşa getmek 16. yüzyıldan bu yana Avrupalı yerleşimcilerin gündemindeydi.

O vakitler güney denizlerine tek erişim, Şili’nin güneyindeki Macellan Boğazı üzerindendi ve bu da Umut Burnu’nun tehlikeli sularıyla yüzleşip, büyük aralar kat etmek manasına geliyordu.

O vakitler Kolombiya toprağı olan Panama’dan geçiş birinci olarak 19. yüzyılda denendi. Bogota kanalın inşa hakkını, Mısır’da Süveyş Kanalını inşa eden Fransız mühendis Ferdinand de Lesepps’e verdi.

Ancak bir birden fazla Afrikalı köle olan personellerin hastalıklardan etkilenmesi, nem ve daima yağan yağmur, projeyi iflas ettirdi. ABD’nin bu deniz güzergahına ilgisi de işte bu periyot artmaya başladı.

O vakitler Kolombiya binlerce kişinin vefatına yol açan bir iç savaştan çıkıyordu. Siyasal tansiyon çok yüksekti ve bu durum da nihayetinde Panama’nın bağımsızlığıyla sonuçlandı.

ABD o vakitler Porto Riko ve Küba’nın denetimini ele geçirmiş olan bölgenin yükselen gücüydü ve Kolombiya’daki iç karışıklığı büyük bir fırsata dönüştürdüler. ABD kanal üretimi hakkını almak için 40 milyon dolar ödeme yapmayı önerdi.

Bu da, ABD ve Kolombiya ortasındaki kanal inşaatı haklarını belirleyen Herran-Hay Muahedesi’nin temelini oluşturdu.

Karmaşık bir müzakere süreciydi ve 5 Ağustos 1903’te Kolombiya hükümeti, ülkenin egemenliğini ihlal ettiğnii öne sürerek teklifi reddetti.

Bu süreçte hala Kolombiya’nın bir modülü olan Panama ise ABD’nin dayanağıyla Bogota’nın muahedeyi reddetmesine karşı çıktı. ABD ise Kolombiya karşılık verirse, askeri müdahalede bulunacağını söyledi ve 3 Kasım 1903’te Panama bağımsızlığını ilan etti.

BÖLÜNMÜŞ BİR ÜLKE VE TANSİYONUN BAŞLANGICI

Panama’nın bağımsızlığından sonra iki ülke Hay-Bunau-Varilla Mutabakatını imzaladı. Muahede Panama’nın bağımsızlığını garanti altına alırken, ABD’ye kanalda ve Kanal Bölgesi denilen ve stratejik su yolunun her iki tarafındaki sekizer kilometrelik alanda ABD’ye daimi denetim veriyordu. Mutabakata nazaran Panama bunun için 10 milyon dolar tazminat alacaktı.

1913’te inşaat tamamlandığında, buharlı Ancon gemisi kanalı geçen birinci gemi oldu ve kanalın açılışını dünyaya ilan etti.

Ancak kısa müddet sonra tansiyonlar başladı. Ülke fizikî olarak ikiye bölünmüştü. Binlerce Amerikalıl aileleriyle birlikte Kanal Bölgesi’nde yaşar ve çalışırken kendi maddelerini kullandı.

Kanal Bölgesi sakinlerinin Panama halkıyla rastgele bir teması yoktu ve Panamalılar da bölgeye özel müsaade olmadan giremiyordu.

Panamalıların öfkesi büyüdü ve ABD varlığının bitmesi ve Panama Kanalı’nın geri verilmesini isteyen aksiyonlar yaptılar.

1958’de bir küme üniversite öğrencisi tarafından Egemenlik Operasonu başladı ve resmen ABD toprağı olan yerlere 75 Panama bayrağı diktiler.

Öğrenci aksiyonlarının önderlerinden Ricardo Rios Torres 2019’da BBC Mundo’ya yaptığı açıklamada “Bize buraya Panamalıların giremeyeceğini söylediler. O gün biz de artık korkmadığımızı söyledik ve sömürge varlığının daima devam etmesine son verecek yeni bir muahede istedik” demişti.

Kanalın geri alınmasında kıymetli olaylardan biri de 1959’daki Vatansever Yürüyüş oldu. Panamalılar bayraklarını taşıyarak Kanal Bölgesine girmeye davet edildi.

Yürüyüş barışçıl başladı lakin hareketçilerin bölgeye girmesi engellenince Panamalılar ve polis ortasında çatışma çıktı ve onlarca kişi yaralandı.

Her iki olay da daha sonra Panama’da tanınan olan “Bayrak eken egemenlik biçer” kelamına ilham verdi.

ŞEHİTLER GÜNÜ

Bu olaylar, izleyen yıllarda daha çok protesto hareketini tetikledi.

Müzakereler sonucu 1962’de Panama Devlet Başkanı Chiari ve ABD Lideri John F Kennedy ortasında her iki ülkenin bayraklarının Kanal Bölgesi’nde dalgalanmasını öngören bir mutabakat yapıldı.

Ancak muahedenin yürürlüğe gireceği 1 Ocak 1964 tarihi geldiğinde, Kanal Bölgesi’nde yaşayanlar valinin buyruğunu görmezden geldi ve Panama bayrağını çekmeyi reddetti.

9 Ocak’ta Panama Ulusal Enstitüsü’nden onlarca öğrenci okul bayraklarını taşıyarak Kanal Bölgesi’ne gittiler ve bayrağın Bilboğa Lisesi’nde çekilmesini talep ettiler.

Ancak ABD Polisi öğrencileri durdurdu ve 20’den fazla protestocunun vefatına, yüzlercesinin de yaralanmasına yol açan çatışmalar çıktı. Daha sonra bu gün Şehitler Günü diye anılmaya başlandı.

Dönemin Panama lideri Roberto Chiari, iki ülke ortasında yeni bir muahede imzalanana dek Washington ile ilgileri keserek cevap verdi.

Birçok uzmana nazaran, Panama Kanalı’nın 35 yıldan uzun mühlet sonra yeniden Panamalılara verilmesini sağlayan en önemli olayın bu olduğunu söylüyor.

TORRİJOS-CARTER ANLAŞMASI

O karanlık Ocak ayından sonra, 3 Nisan 1964’te ABD ve Panama ortasındaki görüşmelr başladı.

Her iki ülke de görüşmeler için özel büyükelçiler atadı.

Ancak, Lider Richard Nixon döneminde Amerikan Dışişleri Bakanı Henry Kissinger ve Panama Dışişleri Bakanı Juan Antonio Tack ortasında bir ortak deklarasyon imzalanması 10 yıl daha sürdü. Bu deklerasyon, Panama Kanalı’nda her iki taraf için de kabul edilebilir bir sonuncu bir muahede için net bir çerçeve sundu.

Bu sonuncu mutabakatın temelinde, ABD’ye Panama Kanalı’nda haklar ve Panama’nın birtakım bölümlerinde yetkiler veren Han-Bunau-Varilla Muahedesi’nin kaldırılması yatıyordu.

ABD Lideri Jimmy Carter ve Panama lideri Omar Torrijos’un 7 Eylül 1977’de resmen imzaladığı anaşmanın temelinde bu yatıyordu.

Kanal Bölgesi’nde egemenliğin Panama’ya ilişkin olduğunu ve Panama maddelerine tabi bulunduğunu kabul ettiler ve kanalın 31 Aralık 1999’da zamanı üzerinde uzlaştılar.

Carter, kanalı Panamalılara geri vererek Amerikalıların “büyük ve güçlü bir ülke olarak, hâkim, gururlu ancak küçük bir ulusla adil ve onurlu bir mutabakat yapabileceğini gösterdiğini” söyledi.

GERİ DÖNÜŞ

Bir geçiş devrinin akabinde, yüzyılın değişmesinden günler evvel dünya genelinden yetkililer, resmi periyot teslim merasimine katılmak için Panama’ya gitti. Carter’ın kendisi de oradaydı.

Panama City’nin farklı noktalarına geri sayan saatler bulunan dev ekranlar konuldu.

Dönemin Panama Devlet Başkanı Mireya Morosco Kanal İdare Binasına Panama bayrağını çekti ve bölüm teslim resmen yapıldı.

Morosco “Panama Kanalı Panamalılara aittir. Panama nihayet tam manasıyla hükümran bir devlet oldu” demişti.

Kaynak: Cumhuriyet