Hayat: Geriye dönüp baktığımız

İyi kitaplar üzere uygun sinemalar de içimizdeki canavarı dürtüp harekete geçme isteğini canlandırır. Bu hareket, genelde, içimizde taşan hisleri birine anlatmak olur. Bazen, ömrün manasını bulmuşçasına heyecanlı, bazen bunaltan düşlerden uyandırır üzere ferahtır o konuşmalar. Hayat o denli bir sinema; bu yazı da o konuşmalardan. Televizyonda yayınlandıktan sonra izleyebildiğim için gecikmiş de bir konuşma.

Farklı kolları olan büyük bir ırmağın içinde kesişen/sürüklenen omurların kıssası Hayat.

Babasının ‘münasip gördüğü’ İstek ile evlenmek istemeyen Hicran (Miray Daner), düğüne kısa bir müddet kala ortadan kaybolur. Birinci başta bu durumu pek kaygı etmez İstek (Burak Dakak). Zira çok az görüştüğü nişanlısı hakkında pek bir şey bilmemektedir. Doğrusu, ailesi dahil hiç kimse Hicran’ın niçin her şeyi gerisinde bırakıp gittiğine mana veremez. Sorun, dedesinin fırınında çalışan, kendi halinde, ‘efendi’ bir çocuk olan Rıza’da mıdır yoksa Hicran’ın sevdiği diğer biri mi vardır? Nişanlısının İstanbul’da olduğunu öğrenen İstek, ‘gerçeği’ ondan duymak için peşine düşer. Bu seyahat, ikisinin hayatını da farklı yollara savuracaktır.

Filmin vizyonundan evvel birebir isimle bir fotoğraf standı açmıştı Zeki Demirkubuz. Türkiye’nin farklı yerlerinde yıllar içinde yakaladığı ‘insan manzaraları’ndan bir seçki. Buradan hareketle söylersem, Hayat sineması, bir Zeki Demirkubuz retrospektifi. Genç nesilden biri çekseydi, ‘Demirkubuz’a hürmet duruşu’ diye anılabilecek çeşitten bir sinema. ‘Bildiği dünyayı yine anlatarak çıkış arıyor’ demek kolaycılık olur. O denli olsa Netflix’e ya da onun yerli muadillerine yeni oyuncularla 8’er kısımdan iki-üç dönem Kader ve Masumiyet’i dizileştirir; alkış, övgü, ödül ve para kazanabilirdi pekala.

KENDİNDEN KENDİNE BİR REFERANS

Hayat’ın birinci bakışta bir ‘patinaj’ duygusu uyandırması pek anlaşılabilir. Kağıthane’de, Basmane’de ya da Kars’taki derme çatma bir meskende geçmiyor hikaye. Boyabat’tayız. Ancak güya yeniden tekrar Bekir, Uğur ve Zagor’un peşinden gidiyoruz. Onların alternatif kozmostaki hallerini izliyor ve içten içe ‘bu kıssanın sonunu biliyorum’ diyoruz. Direktör, yıllar evvel şuurlarımıza şahsen kendisinin zerk ettiği bu ‘zehirli’, melankolik dünyayı birinci elden önümüze sererek risk alıyor; o dünyanın saplantılı ancak ‘masum’ karakterlerini de. Bununla kalmayıp, kızının ‘pısırık’ olarak nitelendirdiği anneye (Melis Birkan) televizyonda zap yaptırırken “Bu güzel” diyerek Kader sinemasını izletiyor. Kendinden kendine, altını çizerek verilen bir referans.

Süresini hissettirmeden akıp giden Hayat, öykü akışında keskin geçişlere sahip. Bu tercih, hayal trüğü ile alakalı görünüyor. Sinemada iki kilit hayal sahnesi var. Farklı vakitlerde iki başka karakterin gördüğü tıpkı hayal sonrası karakterlerin karar alma süreci sona erer ve aksiyona geçerler. Rüyalardakine misal halde sinemanın kurgusundaki zaman/mekan atlamalı sert geçişler de misal tesire sahip. Birçok sekans, tıpkı o iki hayal üzere tasarlanmış. Bunlardan biri, yeni kuşak ‘Zagor’ diyebileceğimiz Ferit’in (Seyit Nizam Yılmaz) sahneden çekilmesinde karşımıza çıkıyor. Bu sahneyi Hicran’ın gözlerinden takip etmek yoğunluğu artıran bir tercih.

Rüya trüğü, hayatın gizemine veyahut aşkın tarafına dair bir dokunuş olarak görülebilir. Bununla birlikte, Proust’un Çiçek Açmış Genç Kızların Gölgesinde kitabında aşkı tanımladığı cinsten, kendinden başlayıp muhatabına çarpıp geri döndüğünde daha da büyüyerek tamamlanan bir duygusu var sinemanın. İlgili kısmı anımsayalım: “Sevdiğimiz vakit, aşk o kadar büyüktür ki bir bütün olarak içimize sığmaz; sevdiğimiz beşere gerçek yayılır, onda kendisini durduran, başlangıç noktasına geri dönmeye zorlayan bir yüzey bulur; işte karşımızdakinin hisleri dediğimiz şey, kendi sevgimizin çarpıp geri dönüşüdür; bizi gidişten daha fazla etkilemesinin, büyülemesinin sebebiyse, kendimizden çıktığını fark etmeyişimizdir.” (YKY, 1996: 207, Çev. Roza Hakmen). İstek ile Hicran ortasında finale hakikat gördüğümüz ‘sevgi’ de bu tipten.

KABULLENİŞİN RÜYASI

Bir öteki sahne, Anadolu’nun çabucak her yerinde bulunan, kente nazır bir zirvede, otomobilin içinde gerçekleşiyor. Rıza’nın arkadaşına tahminen de birinci sefer içten hislerini söylediği; Dallas göndermesini ve vaktin ruhunun değiştiğini de vurgulayan kısım.

Karar anlarını gösterirken vakti donduruyor direktör. Bunu elbette ki Hollywood yordamı bir dramaturjiyle değil, kendi ömründe ve gerçek hayatta yakaladığı formda yapıyor. Kırılma/karar anlarında, karakterlerin içindeki küçücük kıvılcımların nasıl önü alınamaz bir yangına dönüştüğünü görüyoruz. Kalpte ve zihinde ücra bir köşeye atılan ‘önemsiz’ his ve niyetlerin büyüye büyüye isteklerimizin gemini ele geçirmesi… Ağırlaşan hisler ve çok sonra gelip çöken pişmanlıklar… Bu anlardaki hislerin tüm sahneyi kaplayıp vaktin bir anlığına donması garip bir formda Scorsese’nin Irishman’ini çağrıştırdı bana. Diğer dünyalar, öteki direktörler elbette. Lakin hayata ve beşere dair yakaladıkları benzerlikler hiç de şaşırtan değil.

Aynı sahnedeki küçücük Dallas göndermesi kayda bedel bir durumu imlediği için kıymetli. 80’ler Türkiye’sini ekrana kilitleyen entrikalı Dallas dizisinden mülhem lisanımıza yerleşen “Ortalık Dallas’a döndü” sözünün 2020’lerde bile günlük yaşama sızması; bununla birlikte, tabiri dillendiren gencin bile çıkış noktasından habersiz olmasının sinemaya dair söylediği bir şey var: Kader ve Masumiyet’in –Üçüncü Sayfa ve İtiraf‘ı da dâhil edebiliriz- insancıkları bugün nasıl karar alır, hangi yollardan giderdi?

Saplantılı bir aşk için ömür harcayacak, “Yazıkmış, kılmış, tüymüş, hepsi hesap edildi bunların. Her şeye hazırım…” diyecek ve izbe bir otel odasında canına kıyacak Bekir yok artık günümüzde. Hayat’ın bize gösterdiği ferdi ve toplumsal dönüşüme nazaran Zagor, Bekir, Uğur üçgeni yeniden kurulabilir lakin olayların gidişi, yaşanışı öbür olur. Başka taraftan, artık herkes geçmiştekinden çok daha fazla ‘ekmek’ ve ‘düzenli hayat’ sıkıntısında. Boyabat’taki ‘pısırık anne’, dindar fırıncı, İstanbul’daki öğrenci konutunu baba parasıyla döndüren ‘sahte’ öğrenci ya da Sinop’taki dul emekli öğretmen… Hem bir tertibim olsun hem de rutinin içinde sıkışıp kalmayayım; ‘farklı, heyecanlı’ bir hayat yaşayayım diyen günümüz insanı… Bekir’in hiçbir vakit bu türlü kaygıları olmamıştı. Uğur’un eteğinin tabanında bir çulsuz ve iflah olmaz bir düşkün olarak ölüp gitmeye razıydı. Üstelik gerçeği, yani Uğur’un ona aşık olmadığını ve asla olmayacağını ismi üzere biliyordu. Şimdinin Türkiye’sinde ise “Herkes inanmak istediğine inan”dığı için ‘gerçek’ kimsenin umrunda değil.

Değişen vakit ve onun dönüştürücü gücü vahim.

GÜNLÜK SİYASET MI İNSAN RUHU MU?

Yönetmenin karakterlerini oluştururken bir nevi Türkiye alegorisine girişip her kesitten bir ‘temsilci’ yazdığı söylenebilir. Fakat bu temsiliyet hiçbir vakit onun temel sıkıntısı değil. Politik telaffuz beklentilerine attığı ufak birkaç ‘olta’ da çok değerli değil bana kalırsa. Bildiğimiz Demirkubuz beşere dair daha temel, daha karanlık ve hayatın bütün matematiğini alt üst eden gizemine hatta aşkın yanlarına dair ömürlük hafriyatını burada da sürdürüyor. Bu gözle bakınca sinemanın en Dostoyevskiyen karakteri Yılmaz (Doğu Demirkol). Epilepsi nöbeti yerine aksak ayağı ve tiki var. Cüssesinin yarısı kadar birinden dayak yemeyi ve daima aşağılanmayı içselleştirmiş kişiliğiyle adeta bir parazit üzere yaşamayı sorun etmiyor. Yılmaz, Ferit ve Hicran; Zagor, Uğur ve Bekir üçgenin günümüzdeki karikatürü gibiler. Bu üçgen, Rıza’nın beklenmedik atılımıyla bozulunca öykü ‘asıl’ yatağına geri dönüyor.

Rüya faslına dönersek, sinema yeniden bir düş bahsi ile bitiyor. Sondaki hayalin ne olduğunu bilmiyoruz. Fakat yeniden bir karar basamağına gelindiğini düşünebiliriz pekala. Bilhassa Hicran ile Orhan’ın (Cem Davran) restaurant sahnesinde anlattıkları -Cem Davran’ın eşsiz performansıyla- Hicran’ın çok yeterli bildiği, hatta şahsen deneyimlediği hisler. Orhan’ın 50’sini geçmiş eğitimli bir erkek olarak yalnızca niyet evresinde kalıp aksiyona geçmeye cüret edemediklerini Hicran şimdi 20’lerinin başında yapmış ve hayatın değiştiremeyeceği yanlarının acısını duymakla birlikte bunları olduğu üzere kabullenmeyi öğrenmiştir. Tıpkı Demirkubuz’un Türkiye’ye ve hayata dair o meşhur toplumsal medya paylaşımındaki üzere: “Bu ülkeye ve bu hayata dair hiçbir şeyin, hiçbir vakit benim dilediğim üzere olmayacağını biliyor, artık bundan acı duymuyorum.” Hicran’ın kendi hayatına yaklaşımı da çok benzeri.

Kimi tenkitlerin bilakis güçlü bir karakter Hicran. Ömründe kendine yeni bir yol açacak kadar değil elbette. Fakat hayatın kendisine dayattığı yollardan birine girdiğinde, seçtiği veya vazgeçtiği her şey için bedel ödemeyi cesurca göze alabilen biri. Ne istediğini tam olarak bilmese de mecbur olduğu bir şeyi bile kendi istediği formda yapmayı çok uygun biliyor. Karamazov Kardeşler’in Gruşenka’sına emsal yanları var Hicran’ın. Hayatındaki bütün erkekler onun aksiyonuyla harekete geçiyor ve hepsini bir şeylere zorluyor. Türk dizilerinde ‘güçlü’ olduğu sav edilen birçok karton bayan karakterden daha güçlü. Bana kalırsa, -Zagor hariç- etrafındaki erkekleri her fırsatta aşağılayabilen Uğur’dan bile daha güçlü Hicran. İstese, Orhan’ı bir ömür yönetim edip gül üzere yaşayabilir. Lakin Orhan onu ‘gerçekten’ sevmeye zorladığında çekip gidiyor. Annesini sevdiği halde “pısırık insanlara tahammül edemediği“ni söylerken, muhtemelen Rıza’yı birinci gördüğünde onun pısırık olduğunu düşündüğü için nişanı attığını anlıyoruz. Yılmaz’ı değil Ferit’i seçmesi de bu yüzden.

Hicran’ın en büyük, tahminen de biricik motivasyonu babasının onay ve sevgisini görebilmek. Finalde bile bu dileğini dillendiriyor. Buna karşın hayattaki bütün tercihlerinde, -gerekli gördüğü anda- bu onayı bile çiğneyip bildiği yoldan gidiyor. Hicran’ın gücü beylik laflardan veyahut erkeklerle yaptığı ağız dolusu tartışmalardan gelmiyor. Her şeyden evvel Hicran, hayatındaki her erkekten hatta her şeyden bir çırpıda vazgeçebilir. Hiçbirine ve hiçbir şeye bağ(ım)lılığı yok. Rıza’nın bayram namazından dönüşü ile başlayan ve kekremsi bir keyifli son havası veren, hayale misal final sekansında bile Hicran’ın -bilmediğimiz bir sebepten- her şeyi geride bırakabileceğini hissettiriyor direktör.

Mutlu son demişken, bana kalırsa sinemanın asıl finali Hicran’ın annesini meskene gönderip tabiatın içinde bir başına kaldığında bütün acılarını, umutlarını, pişmanlıklarını, hasretlerini gözyaşlarından akıttığı sahne. Bu yüzden, çabucak sonrasında gelen Yeşilçamvari ‘mutlu son’un bir hayal olduğunu düşünebiliriz pekala. Ayrıyeten, Orhan’ın restaurantta ‘savladığı’ varoluşsal olasılıkların İstek ve Hicran’ın yeni hayatındaki imtihanı olmaması için bir neden yok.

Hicran ve Rıza’nın dünyasına girmeyi bu kadar kolaylaştıran senaryoda yan karakterler ziyadesiyle düz. Hatta kimi vakit karikatüre kaçıyor. Baba, anne, Rıza’nın amcası, İstanbul’daki Yaşar hatta Ferit… Tekrar de sinemanın geneline olumsuz tesiri o kadar sarsıcı değil. Ancak sineması bir üst düzeye çıkarmayan kıymetli bir etken.

HAYAT’IN DEĞERİ

Doğrusu, ne kadar sevsem de Hayat bir başyapıt değil. Olmasına da gerek yok. Hayat‘ın en değerli yanı, olgunluk burcundaki bir ustanın geriye dönüp baktığı sinema olması. Kimi fırça darbelerini tashih edip kimine yeni tonlar eklemesi. Kendi izleği üzerinde tekrar titizlikle gezinirken tekrara girip kendini küçültücü bir duruma sokma riskini bilerek, bu farkındalıkta ve hatta buna karşın yapması. İnsanın en küçük, karanlık, gizemli dürtülerinin ve yaralarının peşinden bir ömür inatla gidip onları kanatan bir direktörün elinden çıkmasına karşın bir ‘inat’ sineması değil… Sadeliğin ve sükunetin sineması. Zeki Demirkubuz, 60 yıllık hayatı da özümsediği ve olduğu üzere kabullendiği insan durumlarını sükunetle anlatıyor.

Gerçek hayatta olduğu üzere sanatta da daima ‘daha iyi’ye yanlışsız gideceğimiz yanılsaması bir norm haline geldi. Yapılan her işin bir evvelkinden daha güzel olduğu/olması gerektiği dayatması yorucu. Bazen durup soluklanıp şöyle bir geriye bakmak arındırır. Demirkubuz’un kendi sinemalarına, karakterlerine, insancıklarına baktığı bir sinema Hayat -bugünü de ıskalamadan.

Şunun şurasında, Dallas’ı hatırlayan kaç kişi kaldık. Hayat, su üzere akıp gidiyor işte.

Kaynak: Gazete Duvar