Evliya Çelebi ve Kürt lisanı

Derin bir tarih şuuru şahıslar, Kürtçe konusunda bugün varolan ret ve inkar siyasetlerinin ezelden beri bu türlü olduğunu sanır. Lakin daha evvel Yusuf Ziyaeddin Paşa’nın sözlüğünü örnek olarak sunduğumuz üzere, katı Türk milliyetçiliği şuuru gelişmeden evvelki periyotta Kürtlere ve Kürt lisanına bu türlü bakış açısı yoktu, birçok Türk alimi ve bilim insanı Kürtlere ve Kürt lisanına bugün resmi ideolojinin hakim kılmaya çalıştığı görüşün tersine Kürtlere ve Kürt lisanına paha verirdi. Mesela Şemseddin Sami’nin Kamus ul Alami bir öteki örnek hatırlanabilir.

Kürtler ve Kürt lisanı açısından daha çok bilinen bir kişi daha var; o da ünlü seyyah Evliya Çelebi. Hollandalı sosyolg ve kürdolog Martin van Bruinessen’in kitapları ve yazıları sayesinde bugün basılmış olan Seyahatname baskılarından edinemediğimiz, Kürtler ve Kürtçe hakkında pek çok şeyi öğreniyoruz. Martin van Bruinessen’in 1985 yılında Studia Kurdica mecmuasında yayınlanan “17. Yüzyılda Kürtler ve Lisanları: Kürtçe Lehçeleri Üzerinden Evliya Çelebi’nin Notları” isimli makalesinden öğrendiğimize nazaran Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nin 4. cildinde Kürt lisanı hakkında ayrıntılı bilgiler yer alıyor. Bu yüzden Martin van Bruinessen onu birinci Kürdolog olarak isimlendiriyor.

Seyahatname’nin orjinal bir el yazmasının Topkapı Kütüphanesi’nde Bağdat Köşkü 305 numarayla kayıtlı olduğunu bildiren Bruinessen, Evliya Çelebi hakkında önemli çalışma yapmak isteyenlerin bu nüshayı temel alması gerektiğini belirtiyor.

Adı geçen makalede aktardığı bilgilere nazaran Evliya Çelebi, Kürtçeyi Nuh periyodunda Nuh’un gemisinin oturduğu Cudi kentine dayandırıyor. Bu kentin hükümdarı Nuh’un ümmetinden 600 yıl yaşamış olan Melîk Kurdim ismi verilen kişi bu garip ve hoş lisanı yaratmıştır. Kısaca Kürdistan’da kullanılan bu Kürt lisanına Kurdim denir. Öbür bir yerde Melik Kurdim’in Kürdistan’ın her yerini dolaştığını, Meyafarqin’in iklimini beğendiğini ve burada kendi lisanını yarattığını söylüyor.

Ayrıca Evliya Çelebi 12 Kürt lehçesinden kelam ediyor: Zazaki, Loloyi, Hakkari’nin Ciloyi lisanı, Avniki, Mahmudi, Şirvani, Cizrevi, Pisani, Sincar, Hariri, Erdelani, Sorani, Khaliti, Chekvani, İmadi (Amedi), Rojki. Burada bahsi geçen Sorani Batman Irmağı kıyısında yaşayan bir küme tarafından konuşulan Kurmanci’nin şivesidir Martin van Bruinessen bu yazısında Seyahatname’den bir sözlüğü ve Cizre halkının bir müziğini sunuyor:

Çûme Cizîrê, kelek berdane

Çûme Xabûrê, xîvet vedane

ayayaya oyoyoyo oyoyoyoyo

eman ezîzim, bo çî kelendû?

(nakarat:) eman muruwet ezîzim, boçî kelendû?

Îro du ro je yer dûr e, xûb xûb

Îro du ro je yer dûr e, xûb xûb

bejnik zirav e, xal zahûr e, xûb xûb

bejnik zirav e, xal zahûr e, xûb xûb

(nakarat)

Îşev çi şev e, şeveke tarî

Çavên te reş e, baran dibare, xub xub

ayayaya oyoyoyo oyoyoyoyo eman

murûwet ezîzim, bo çî kelendû ?

Martin van Bruinessen’in tıpkı husus ile ilgili bir öbür makalesi ise 2000 yılında The Journal of Kurdish Studies (Kürt Araştırmaları Dergisi) isimli mecmuanın 3. sayısında yayımlandı. Bu makalenin İngilizce ismi “Kurdistan in the 16th and 17th centuries, as reflected in Evliya Çelebi’s Seyahatname (Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde yansıtıldığı formuyla 16. ve 17. yüzyıllarda Kürdistan)dır. Bu yazıda bir evvelki makaledeki bilgilerin birçok tekrarlanmış lakin artık Evliya Çelebi’nin Amediye’ye ziyareti ele alınmış ve orada birinci kez ismini duyduğumuz Mola Ramazan Kurdki isimli bir şairden bahsedilmiş, onun kasidesinden bir kaç beyit verilmiştir:

Reyi li asef diken Walih û heyarê ‘işq

Dersê Aresto diden Serxoş û sekranê ‘işq

‘Eqlê ku li er bête nîv Mektebê ‘işqî demek

Dê bibitin mezhekî Tiflê hewesxwanê ‘işq
Bruinessen’e nazaran bu, Kurmancca yazılmış şiirinin en eski metnidir. Elbette Kürt edebiyatı tarihi üzerine yapılan çalışmaları bundan daha eski metinler olduğunu gösteriyor fakat Evliya Çelebi’nin sayesinde yeni bir Kürt şairinden haberdar olduğumuz da bir gerçek.

Kürt edebiyat tarihi üzerine araştırmaları bulunan Tahsin İbrahim Doski “Baxê Îrem” isimli yapıtında bu gerçeği teyit etmektedir. Seyahetname sayesinde kendisinden haberdar olduğumuz bu şairin ismi Mola Ramazan Abbasi olarak veriliyor. Doski’nin kitabında Martin van Bruinessen’in birkaç beyitini verdiği bu şiirin tamamı verilmektedir. Lakin Dostki şiiri kaside değil de gazel olarak tanımlıyor:

Xezel

Rayê li Asif[1] diken walih û heyranê ‘işq

Dersê Arîstoyî diden serxweş û sekranê ‘işq

‘Eqlê kul er bête nîv mektebê ‘işqê demek

Dê bibitin mezhek[2]ê tiflê hewesxwanê ‘işq

Def’ê heraket diket ma ji lisanı zemherîr

Layezela germîya ateşê sûzanê ‘işq

Dê bisujit ‘alemê ahê şererbar[3]ê dil

Ger hebitin gavekê mani’ê tûfanê ‘işq

Min hesabê kufrê bû dax e li îmanê lew

Serger û pêxwas diçûm damenê ruhbanê ‘işq

Daxê nihanî me lew eşkere zahir kirin

Emrê çiraxan kire Xusrewê xubanê ‘işq

Geh ji zemîrî bi xwe xûn ku tereşşûh[4] diket

Dîde dibit me’denê le’lê Bedexşan[5]ê ‘işq

Xunceyê bustan şayet bendê nîqabê veket

Lal dibit bêguman murxê gulistanê ‘işq

Faş meke zarê xwe ey Remezan ger dikey

Şubhî Nesîmî tabanı tazî û ‘uryanê ‘işq

Sonuç olarak bugün Kürt lisanına saldıranlara karşılık olarak Evliya Çelebi’nin şu kelamlarını sunabiliriz: “Arapça fesahat, Ecemi (Farsça) zerafet, Türkçe kabahat, öteki lisanlar necaset denilmiş olsa da, Kürt lisanında hem fesahat hem de belağat vardır.”

Kaynakça:

[1] Wezîrê Silêman Pêxember

[2] pêkenîn

[3] agirbar

[4] niqutîn

[5] Cureyekî le’lê ye. Madenekî pir bi qîmet e.

Kaynak: Gazete Duvar