Zweig, Benjamin ve satranç otomatı

“Satranç” novellası bize New York’tan Buenos Aires’e giden bir yolcu gemisinde yaşananları anlatıyor. Çeşitli geri dönüşler, birinci şahıs anlatıcının hayatında Almanya’nın Avusturya’yı işgali öncesinde ve sırasında yaşananlara dair ipuçları veriyor. Birinci şahıs anlatıcının yanı sıra, dünya satranç şampiyonu Mirko Czentovic ve yetenekli rakibi Dr. B.’nin yanı sıra maceracı ve gözüpek güçlü McConnor da gemidedir. Hepsi satranç oyunu sayesinde tanışır.

“Bu satrancı son kere denediğim andır.” Mauma satrançbaz (satranç oyuncusu) Dr. B., oyunu kazanabilecek iken yere yığılır ve oyunu bırakır. Dünya satranç şampiyonuna karşı yeteneğin yetersizliğinden ötürü değil, satranca olan manik bağlılığından ötürü başarısız olur. Nazi rejimi altında Viyana’da hücre hapsindeyken kendini satranca kaptırmış ve bu çeşit soyut düşünmeyi öğrenmişti. Şuurlu yada bilinçsiz olarak, satranç oyununun ataklarını dehşet başta olmak üzere tecridin öteki tüm hisleri ile birlikte öğrendi. Neredeyse her atak o periyottan farklı bir duyguyu tetikledi. Dr. B., Stefan Zweig tarafından mürekkebe alınmış ve Nazilerin çizmesi altında ezilmiştir.

Bu metin Stefan Zweig ve Walter Benjamin’in son periyot yapıtlarına bir girizgah niteliğindedir. Bu yapıtları anlamak için gerekli olan mefhumları da açıklamaya girişeceğim bu yazıda.

Bir figürün kendi yaratıcısına ne ölçüde benzediği, yaratıcının yazma sanatı ile satranç oynama sanatını ne ölçüde eşitleyebileceği, Stefan Zweig’ın “Satranç” isimli yapıtını bitirdikten birkaç ay sonra kendi hayatına son verdiğine dair bir diğer biyografik bilgide yatmaktadır. Hayatın tek belirtisi yazmaksa, o halde edebiyat ne vakit edebiyattır ve hayat ne vakit ömürdür?

Satranç, Stefan Zweig, Tercüman: Zehra Aksu Yılmazer, 64 s., 2023

Zweig ve Benjamin hayatlarının son evresinde birebir figür etrafında kanılarını söz etmişlerdir. Bu figürün peşindeki seyahat birçok alandaki kavramları kapsayan bahislere kadar uzar. Zweig çalışmalarını tarih, psikanaliz, ideoloji ve siyaset üzerine kurar ve bunları edebiyata dönüştürür. Bu bilimsel alanların her biri kendi lisan kültürüne sahiptir. Lakin edebiyat kitlelere daha çok ulaşır. Ne var ki başlangıçta bu kitap yaygın olmaktan çok uzaktı. Eser birinci olarak 7 Aralık 1942’de Buenos Aires’te yalnızca 300 adetlik sonlu bir baskıyla yayımlandı.

Kendi yaratıcısıyla benzerlikler taşıdığı öngörülebilen Dr. B. karakteri, eğitimsiz lakin hislerini denetim edebilen bir dünya şampiyonuyla karşı karşıyaydı. Satranç şampiyonu rakibinin huzursuzluğunu hissetti ve taşları tahtada çok daha evvelce ileri, yan ve geri hareket ettirme imkanı varken vaktini son ana kadar kullanmaya başladı. Rakibini tahtada değil fakat Buenos Aires’e giden gemideki küstah ve saygısız davranışlarıyla huzursuz etti. Bir vakitler Japon kılıç ustası Musashi Miyamoto, düelloya geç kalarak rakibini kızdırmış ve sinirlendirmiş, böylelikle düşmanı ıstıraplar içinde yenmişti. Vakti savaş stratejisinde bir faktör olarak görüyordu. Kılıç ustası üzere, satranç dünya şampiyonu da kazanmak için vakti kullandı. İkisi de asıl oyundan vazgeçmedi, dünya şampiyonu bir atak için kararlaştırılan on dakikayı asla aşmadı ve kılıç ustası düelloya geldi. Fakat, oyunu çevreleyen görgüyü ve ritüelleri göz arkası ettiler.

Zweig, naif ancak eğitimli ve yetenekli bir adamın izolasyonda faşist figürlerle müsabakasını tasvir eder. Kültür faşizmin çizmesi altında parçalanmakta, yeteneklilerin bile yeteneklerini kullanmalarına müsaade verilmemektedir. Dünya şampiyonunun kibri, paramparça olmuş yeteneklerin üzerinde yükseliyor. Dünya şampiyonu rakibinin ayrılışının akabinde “ne yazık” dedi “yüce gönüllülükle” ve ekledi: “Hamle o kadar da makûs planlanmamıştı. Bir amatör için bu beyefendi aslında alışılmadık derecede yetenekli.” Zweig dünya şampiyonunu “insanlık dışı satranç otomatı” olarak isimlendiriyor.

“Bir satrançbaz tarafından yapılan her atağa, oyunu kazanmasını sağlayacak bir karşı atılımla karşılık verecek formda tasarlanmış bir otomat olduğu söylenir.” Walter Benjamin tarihi tezlerine bu türlü başlar. Satranç makinesi Benjamin için tıpkı vakitte olumsuz bir şeydir. Bu makinenin hareketleri sonludur. İkinci Enternasyonal’deki ideoloji çeşidini sembolize eder. Bu tarihi materyalizm, nargilesi olan Osmanlı kostümlü bir oyuncak kılığına girmiş bir satranç makinesidir. Yahudi mesihçiliği ile bu sınırlamanın üstesinden gelmesi beklenir.

Walter Benjamin edebiyat eleştirisi ile geçindi ve Danimarka’daki vaktini Brecht ile satranç oynayarak geçirdi. Entelektüellerin birbirleriyle satranç oynaması artık az görülen, hatta yok olmuş bir alışkanlıktır. Lukács’ın bir edebiyat eleştirmeni olarak en sevdiği muharrir Thomas Mann’a duyduğu sevgi ve hayranlık pek karşılık bulamazken -kitabında yalnızca bir figüre kadar yükselebilmiştir- Benjamin en sevdiği şairle dostluk kurma fırsatı bulmuştur. Satranç oyununun entelektüeller ortasında tam olarak ne vakit öldüğünü geriye dönük olarak belirleyemeyiz. Zweig felsefi bir edebiyatçıdır, Benjamin ise zorunluluktan edebiyatçı bir filozoftur. Habilitasyonunda başarısız oldu ve daha sonra bunu “Ursprung des deutschen Trauerspiels” kitabı olarak yayınladı. Benjamin 1940’ta tarih tezlerini ideoloji geleneği içinde yazdı, zira iletisini bu kadar ağır, kısa ve kapsamlı bir lisan hazinesi içinde gönderebiliyordu. Benjamin ve Zweig bugünlerini ele alırken, tarihî olarak öğrenilmişlikte pişirilmiş insanlığın bilgisinden yararlandılar. Benjamin kendi vaktini lakin geçmişi zamandaşına dönüştürerek anlayabilirdi.

ÜTOPYA VE MESİH

Benjamin ilerleme fikrini amaç olarak hizmet eden gelecekteki bir yerden koparmıştı. Mesihçi bir tahayyül olarak yalnızca vakit geçerlidir. Bu altüst oluşun nedeni Musashi Miyamoto’nun ölümcül ıstırabından çok daha eskidir. Mısırlı Akhenaten bir ilah olarak yükselmiş ve cenneti, cehennemi ve onların rablerini ortadan kaldırmıştır. Yahudi doktrini bu inançtan doğmuştur. Kurtuluş kavramı yoktu. Sigmund Freud Musa’nın şahsen Museviler tarafından öldürüldüğünü varsayar. Günahlarını unutabilmesi ya da affedebilmesi için onun bir kurtarıcı olarak geri dönmesi umut edilir. Mesih’in kökeni insanların kendi yanlışıdır. Ne ütopya ne de bir ülke ya da kent mesih için bir belirleyicidir. Bilakis, mesihliğin vazifesi sırf kendisinin kavrayabileceği bir şey olarak gözükür.

Benjamin’in yaklaşımı geçmiş, artık ve gelecek zamansal kategorilerini ağırlaştıran “şimdizaman” (Jetztzeit) fikrine dayanır. Bu vakit kategorisi içerikten mahrum değildir, bu yüzden yalnızca teolojik bir gezintiye çıkmamıza yardımcı olmakla kalmaz. Personeller ve eserleri ortasındaki yabancılaşma, personellerin eserlerini şahsen elde etmeleriyle ortadan kaldırılacaktır. Bu duruşuyla komünist bir bakış açısına sahipti. Benjamin’e nazaran, filozof Joseph Dietzingen’in “Emek çağdaş vakitlerin kurtarıcısıdır (mesihi) ” sloganı, yani emeğin iyileştirilmesinin bir kurtarıcının misyonu olması, berbatlığın nedenidir. Bir otomatı andıran bu determinist kararlılığı ve faaliyeti kurtuluşu (Mesih’i) getiremez. Yahudi Mesih’in ne vakit ve hangi şartlar altında geleceği belirlenemez.

“Beklenmedik bir melek üzere gökten yardıma gelen” Dr. B., romandaki karakterlerin faaliyetlerinden bağımsız olarak geldi. Karakterler çaresizce dünya şampiyonunun merhametine kalmış ve oyunlarına odaklanmışlardı. İnananların itaatkârlığı, etkin olarak ilahi yardım istemeleri ya da aksiyonlar aracılığıyla ilahi müdahaleyi arzulaması, Yahudi mesihçiliğine yabancıdır. Beklenmedik bir anda gelir. Mesih dünyayı geçersiz kılar ve vakti tekrar düzenler. Dr. B. satranç oynamayı izole bir formda, “zamanın dışında, dünyanın dışında” yaşayarak öğrenmiştir. Bu durum daha zıt olamazdı. Gestapo’nun barbarca izolasyonunda harikulâde bir marifet kazanılır. Lakin onun diyalektiği daha yüksek bir seviyeye ulaşmasına vardırılamaz, kırılgan ve çelişkili kalır. Kendi öğrenilmiş fevkalâde yeteneğini kullanmada başarısız olur.

Stefan Zweig onun karakterini bir Mesih’e daha da yaklaştırır: “İlk ortaya çıktığı tıpkı mütevazı ve gizemli tutumla eğildi ve gitti.” Onun Mesih’i başarısız olur ve sonuçsuz kalır. Ona “Homo obscurissimus” (gizemli insan) demesi boşuna değildir Benjamin’in Mesih’inin bir hareket kataloğu yoktur. Zweig’ın günlük ömürde ferdî olarak ortaya çıkan, neredeyse Katolik manada birey için mucizevi olan Mesih’inin bilakis, Benjamin’in Mesih’i tüm vakit ve insanlık için tasarlanmıştır. Bu öyküye nazaran, onun başarılı olacağına dair hiçbir kuşku yoktur. O her şey için bir dönüm noktasıdır.

SATRANCIN KURALLARI MI?

Benjamin, daha evvel bir satranç otomatına uygun olan satranç kurallarını yine tanımladı. Kurallar, taşların özellikleri, oyunun yeri ve vakti artık daha bilinmeyen, daha tanımsız ve muhtemelen daha dinamiktir. Satranç oyunu beklenmeyeni görebilmek için zarlarla mı donatılmalı mıdır? Zweig ise kitapta atılımların kendisi hakkında neredeyse hiç bilgi vermiyor. Bu kuralları sorgulamıyor. Dr. B.’nin yeteneği tam olarak atakların tahtada uygulanması ve evvelce hesaplanmasıdır. Onun çelişkisi protagonist ve antagonist ortasındaki alakada tabir edilir.

Edebiyat hayatta kalmak için gayret etmek zorundadır, kendi üreticisinin ve onu oluşturan koşulların ötesinde yaşamak ister. Hayatta kalmak bir strateji gerektirir. Hayatta kalma stratejisi toplumda mevcuttur, edebiyat onu alır, içselleştirir ve estetik olarak ve kendi yöntemsel karmaşıklığında yine üretir. Pekala, satranç oyununun fonksiyonu nedir: Orduların soyut bölünmesinin bir satranç oyununun kurallarına ve taşlarına dönüştürülmesi, kişinin zekasını sertleştirmek, vakit geçirmek ve toplumsallığı teşvik etmek maksadına hizmet eder. Hasebiyle, satrancın transferi askeri eğitimin bir devamı iken, kurallarının incelenmesi ise en başından beri sonluydu. Bununla birlikte, savaş hakkında ideoloji yapmanın tanınan bir yoludur. Fakat eski bir savaş çeşidi. General Clausewitz, yazılı savaş sanatına yeni bir ögesi, yani halkı, kitleleri entegre etmiştir. Daha sonra Benjamin, satranç kurallarını bir kenara bırakması gerekenleri son köleleştirilmiş ve intikamcı sınıf olarak tanımlar. Zamansallık her alışılmış yörüngesinden dışarı atılır.

Walter Benjamin hayatı boyunca öğrendi ve ilerledi. Brecht’le satranç oynarken sabırlı ve vakit stratejisine bağlıydı. Brecht onun hakkında ve satranç oynama biçimi hakkında şunları yazdı:

“Walter Benjamin’e,

Hitler’den kaçarken kendini bedensizleştiren

Seni rahat ettiren yıpratma taktikleriydi.

Armut ağacının gölgesindeki satranç masasında otururken

Seni kitaplarından kovalayan düşman

Bizim tarafımızdan yıpratılmayacak.”

Her şeyi bilakis çevirdi ve oyuna tekrar karar verdi. Bir düşmana, bir rakibe kendini savunmak için daha fazla fırsat veren yıpratma taktiğinin yerini alt etmek taktiği almalıdır, zira vakit ve oyunun kuralları temelde farklıdır. Bu nedenle, alt üst etme ve yıpratma taktikleri ortasındaki tartışma, edebiyat etraflarının dışında bile politik olarak epey aktüel kalmaktadır.

Zweig aslında somut oyuna çok az ilgi gösterir. Satranç yapıtında, oyunun gerçek gidişatından çok sonuçları hakkında bilgi ediniriz. Stratejinin bu kadar az aydınlatılması onun dünyayı kurallarıyla birlikte nasıl öngördüğüne dayanır. O daha evvelinde Calvin’de rakibi Servet’i öldürmek isteyen birini görmüştü ve ne İncil ne de Musa’nın öğretisi bu türlü bir cinayeti haklı çıkarmayacağı için kendi kurallarını ve yorumunu uygulayan birisidir. Bu nedenle, kendi stratejisi oyunun kurallarını korumak ve Calvin ya da Hitler tarafından bunlara meydan okunduğunu gördüğünde karşı gelmektir. Burada vakit, bu tıp kesintileri ve geriye düşüşleri düzelten belirleyici faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Onun için vakit büyük bir stratejidir. Benjamin’den farklı olarak onda vakit her zamanki yörüngesinde anlaşılabilinir.

Zweig ile birlikte “New York’tan Buenos Aires’e gece yarısı yola çıkan büyük yolcu gemisinde” çıkılan seyahate bu defa yolcular ortasında Walter Benjamin ve onun satranç tahtası da var.

Kaynak: Gazete Duvar