Sosyoekonomik sömürü sarmalında çocuk proleterler: ‘Kibritçi Kız’ ve ‘Küçük Hasan’ çıkmazı

Türk ve dünya edebiyatı, tarihi boyunca farklı vakitlerde farklı akımların, yönelimlerin, metotların tesirinde kalmış ve bu durum o vakte dek denenmemiş eserlerin ortaya çıkma sürecine ön ayak olmuştur. Muharrirlerin daha uyguna ulaşmak ismine metot ve formüllerini farklılaştırmaları, Türk edebiyatında kilit değere sahip olan bir akımın da uzunluk vermesini sağlamış ve bilhassa Cumhuriyet Periyodu Edebiyatı’nı derinden etkilemiştir. Bu akım bir bakıma Marksizm’in edebiyattaki izdüşümü olan “toplumcu gerçekçilik”tir.

Genel çerçevede bakmak gerekirse “toplumcu gerçekçilik” toplumsal olayların temelinde iktisadi sıkıntıların yer aldığını söyleyen ve hatta toplumdaki sorunların asıl sebebinin halkın ekonomik durumuyla alakalı olduğunu tabir eden düşünsel bir akımdır. Burada asıl olan bir çatışma yaratmaktır ve çatışmayı yaratacak en kıymetli öge “adaletsizliğin” tetikleneceği alanlardır. Bu nedenle de toplumcu gerçekçi müellifler; yapıtlarında husus olarak ekseriyetle “işçi, köylü, ezilen” tarafında durarak bir çatışma yaratır ve bu çatışmalar ortasında, toplumdaki “emek” üzerinden ortaya çıkan sınıfsal farklılığı eleştirir. Bu noktada Sabahattin Ali’nin, Türk edebiyatının en bilinen toplumcu gerçekçi muharrirlerinden biri olduğunu ve onu başka toplumcu gerçekçi müelliflerden farklı kılan temel konunun ise, yarattığı karakterlerin toplumun belirli bir kısmından fotoğraflanmış üzere canlı ve güçlü betimlemelerle sunması olduğunu görmekteyiz. Yapıtlarını toplumcu gerçekçiliğin tesiri doğrultusunda veren Sabahattin Ali, olay kurgusunu genel olarak “ezen-ezilen çatışması” üzerine kurar. Onun “Ayran” kıssası de bu minvalde yazılan yapıtlarına örnek teşkil eder.

Peki, Sabahattin Ali’nin canlı betimlemeleriyle can bulan “Ayran” isimli hikayesi ve Danimarkalı Hans Christian Andersen tarafından yazılan, dünya literatüründe en fazla bilinen masallar ortasında yer alan “Kibritçi Kız”ın bir ortaya gelmesini sağlayan öge nedir? Çeşitleri, oluşturulma vakitleri farklı olsa da her iki hikayenin de ana odağının toplumsal adaletsizlik olduğunu görmekteyiz. Bu noktada 1845 yılında kaleme alınan “Kibritçi Kız” masalı ile 1938 yılında kaleme alınan “Ayran” hikayesinin ekonomik adaletsizliğin doğurduğu ezen-ezilen çatışmasını vermesi açısından benzeri olduğunu söyleyebiliriz.

ÇOCUK OLMA STATÜSÜNDEN KOPARILMIŞ KARAKTERLER: KÜÇÜK HASAN VE KİBRİTÇİ KIZ

Hans Christian Andersen’ın kaleme aldığı “Kibritçi Kız” babası tarafından şiddet gören, küçük yaşına karşın konutun geçimine dayanak olması için zorlanan, soğuk kış günlerinde dayak yemekten korktuğu için konuta dönmekte tereddüt eden bir karakterdir. “Ayran” hikayesinde ise öykünün başkahramanı Küçük Hasan; iki kardeşi ve annesiyle yaşamaktadır. Lakin annesi yerleşik olarak onlarla birlikte kalamaz. Köyden dört saat uzaklıktaki ilçe merkezinde hizmetçilik yapar ve konuta haftada bir defa gelir. Küçük Hasan, iki kardeşine bakmakla yükümlü olduğu için; tek sermayesi olan keçinin sütünden yaptığı ayranı yaz-kış demeden, sırtına yüklediği güğümle iki saatlik aralıktaki istasyona taşıyarak satmaya çalışmaktadır.

Her iki anlatı, konuşlandığı yer açısından farklılık taşısa da genel ve yüzeysel olarak aile birliği içinde rastgele bir ebeveynin olmamasının ya da gerekli ilgiyi göstermemesinin büyük bir yıkımı beraberinde getirdiğini, bu süreçten en çok etkilenenlerin ise çocuklar olduğu gerçeğini gözler önüne serer. Elbette burada asıl gaye parçalanmış ya da ebeveynlerinden bir sebeple yoksun kalmış çocukların öykülerini anlatmak değildir. Asıl emel, toplum içindeki sosyoekonomik adaletsizliği gözler önüne sermektir. O denli ki birbirinden farklı coğrafyalarda ve kaidelerde beslenen bu iki muharrir; edebî olarak çocukları soğuğa, ayazın handikabına sürüklerken başka yandan hayatlarını biraz daha devam ettirmelerini sağlayacak objelerin gün uzunluğu hiç satılmamasına mahkûm eder. Biri; toplumsal adaletsizlik içinde yer alan küçük kızın ayağındaki terliği, akıp giden trafikte kaybettirir; başkası, baş karakteri olan çocuğun ayakkabısını kaygıdan koşarken bir çamura saplanmasına neden olur. Ve her iki müellif da iki çocuğu kışın ortasında çıplak ayakla yürütür. Bir bakıma, zati sıkıntı olan hayatlarının daha da sıkıntı olmasına yönelik ögeler eklerler. Zira gerek Küçük Hasan’ın gerekse Kibritçi Kız’ın ziyadesiyle korkmuş, gün uzunluğu büyük bir hezimete uğramış, yılmış ve gayret etmekten yorulmuş hâli gerekir her iki muharrire da. Lakin burada Sabahattin Ali ile Anderson keskin bir ayrıma girer.

Sabahattin Ali, Küçük Hasan’ın içinde bulunduğu bu fakirliği, yoksulluğu çok daha hudutları belirginleştirilmiş, sertleştirilmiş bir gerçekliğe dayandırır. Anadolu’nun sert havasına yönelik yaptığı uzun, ayrıntıcı betimlemeler, alışılagelmiş romantik betimlemelerinden son derece farklı bir çizgidedir. Hakikaten öykünün ana kurgusu içinde değerli bir yere sahip olan yer, gözle görünür bir ayrıntıcılıkla fakat romantiklikten uzak bir bakış açısıyla sunulur.

Sabahattin Ali, bağlı olduğu toplumcu gerçekçi akımdan yola çıkmasına karşın beklenenden farklı olarak güçlü koşullar içinde Küçük Hasan’ı idealize bir kimlik hâline getirmez. Onun çok şiddetli koşullar içinde hırslı, çarpık nizamı değiştirmeye çalışan bir idealize- isyankâr kimlik olmasının önünü tıkar. Bilakis çaba etmesine karşın kendisine karşı yapılan haksızlıkta dahi ses çıkarmayan taraf olarak çıkar karşımıza Hasan. O denli ki içtiği ayranın parasını ödemeyen adama karşı sinen bir karakter hâline getirir onu. Bu tarafıyla Sabahattin Ali, çarpık düzenle küçük bir çocuğun elinden alınan insanca ömür hakkını sorgulatır. Ve hikayenin sonunda soğukta kendinden geçmiş, nihayetinde tekraren yapmış olmasına karşın mesken yolunu bulmakta zorlanan ve direncini kaybetmiş bir Küçük Hasan’la müsabakamızı ister. Ölüp ölmediğine dair net bir çizgi çizmek güç olsa da köydeki hiç kimseyle irtibatlarının olmaması ve kardeşlerinin küçük olması ayrıntısı münasebeti ile Hasan’ın hayattan koptuğu fikrinin ağır bastığını söylemekte fayda var.

Kısaca Anderson ve Ali bu noktada keskin çizgilerle ayrılır. Anderson son anlarında Kibritçi Kız’ın memnunluk kaynağı olarak babaanneyi hayaller ortasına ekler, yakılan her kibrit aslında babaanneye kavuşmak içindir artık. Meğer Küçük Hasan bir müddet “Ana…” diyerek dayanmaya çalışsa da son sözleri “Ana… Anacığım” ya da “Ana… ahhh…” biçiminde olur ve yenilgiyi temsil eder. Ayrıyeten Kibritçi Kız masalında kızın ayağına büyük gelen terlik Küçük Hasan’ın ayağından çıkan ayakkabıya evrilse de üşüyen eller, ayaklar çocuklara yönelik istismarı ortaya koyması açısından kilit bir kıymet taşır. Yeniden toplum içinde ikisinin de genel çerçeve haricinde de spesifik birtakım haksızlıklara uğradıklarını görmekteyiz. Kibritçi Kız’da karşıdan karşıya geçerken kızın ayağından çıkan terliğini alıp götüren oğlana karşılık Ayran’da paranın üstü olmadığı için iki bardak ayranın parasını vermeyen ve üstelik helallik isteyen adamı yaratan müellifler bu spesifik haksızlıklara dikkat çekmek ister. Her iki açıdan da yaşamını/geçimini kazanmak zorunda kalan çocukların itimattan uzak bir ortamda çalışıyor olmaları, üstelik bunu en çok ailelerinin yanında olması gereken zamanda- akşamları- yapıyor olmaları toplumun açık yarasına tuz basması açısından ehemmiyet arz eder.

Bu noktada hükümran gücün dayattığı kimi ömür koşullarıyla karşımıza çıkan Küçük Hasan ve Kibritçi Kız toplumsal fonksiyonunu çoktan yitirmiş olan adaletin içinde çocuk olma statüsünden koparılmış kimlikler olarak bir çıkış yolu arar. Kibritçi Kız’ın her yaktığı kibrit çöpünde artan bir umutla ve geçmişe dair istek ve isteğiyle şekillenen alev, günün sonunda Kibritçi Kız’ın ısınmasını; akşama kadar beklenen tren de Küçük Hasan’ın ayran satmasını sağlayamaz.

Peki, nedir misal bahis minvalinde birbirlerinden kilometrelerce uzak ve tarihi olarak nerdeyse yüz yıl öncesinde yaratılan Kibritçi Kız’ı Küçük Hasan’la buluşturan? Andersen’dan Sabahattin Ali’ye kadar uzanan bu seyahatte değişen ya da değişmeyen şey nedir? Kişisel bellek ile kolektif belleğin kesiştiği ve hatta çatıştığı alanlar nelerdir? Her iki anlatı da yaşları küçük olan iki çocuğun omuzlarına kendilerinden daha ağır yükler yüklenir. Zira burada hedef hükümran gücün tesirinde olan insanların ne yaptığını ya da hâkim güç olan sistemin küçücük çocukların bile çarkın içine itilmesinde beis görmeyen halini sorgulatmaktır. Ve Sabahattin Ali de Hans Christian Andersen de gerçeği yumuşatmak yerine tüm çıplaklığı ile sunarlar, üstelik bir kış vakti… Bu noktada rahatsız olan ya da merhamet duyanlar için tek tahlil vardır: Anlatıyı olumsuz olanla noktalamak, onlara mutsuz son biçmek… Zira fakat böylesi bir sonla küçük proleterler üzerinden ne tıp acılar yaşandığını, toplumdaki hükümran gücün kendini kuvvetlendirirken hayatları nasıl heba ettiğini, toplum terazisi içinde bir “öge kaybı”nın bir başka “öge aşınması”nı da beraberinde getireceği gerçeğini gözler önüne serer.

Her iki anlatıda da çocuklar, yaşlarının çok üstünde sorumluluklar yüklenmiş karakterler olarak karşımıza çıkar. Küçük Hasan ve Kibritçi Kız; hiçbir fırsatın tanınmadığı, bozuk toplumsal sistemin kurbanı olmaya mahkûm bırakılmış çocukların temsilciliğini üstlenir. Her ne kadar her iki karakterin anlatım yolu, tarzı farklılık taşısa da müellifler, onların çaresizliğini hissettirecek ince ayrıntılar üzerinden ilerlerler. Verilen ayrıntılar, anlatı sonunda sunulacak iletinin tesirini kuvvetlendirmek için taban hazırlar.

‘KİBRİT’ VE ‘GÜĞÜM’ ORTASINDA EZİLEN PROLETER ÇOCUKLAR VE TOPLUMUN DUYARSIZLIĞI

Gerek Hans Andersen gerekse Sabahattin Ali’nin ekmeğini kendi çıkarmak zorunda kalan karakterler yaratması, proletaryaya yönelik birçok soruyu ve sorunu da beraberinde getiriyor. Andersen ve Ali; çocuk personel olan karakterlerinin toplum tarafından fark edilmesini, onlara bir yardım eli uzatılmasını istiyor. Lakin ne garda ya da trende “Ayran… pak ayran…” kelamını ne de kızın gezdiği caddede incecikten yükselen “Kibritlerim var…” kelamlarını duyar toplum ve iki küçük çocuğun karlı bir akşamda hayatlarını idame ettirmek için sattıkları küçük objelere sırtını çevirir. Bu açıdan toplum, tam bir körleşmenin eşiğindedir. Her iki anlatıda da soğuktan donmak üzere olan çocuğu dahi fark etmek istemeyecek kadar kişiselleşmiş, toplum şuurunu kaybetmiş şahıslarla karşı karşıya bırakır bizi müellifler. Sabahattin Ali hikayesinde içtiği iki ayran beş lira olmasına karşın verdiği on liranın üstünü almayınca iki ayranın karşılığı ödemekten vazgeçen yolcuyla, yetişkinler dünyasını sembolize eder. Zira müellife nazaran beşerler kişisel olarak her şeyi kendilerine yontar, kendi taraflarından bakarlar. Meğer her ikisinin de kaybedeceği beş liradır. Soğukta bekleyen çocuğun beş lira kaybetmesini ve ayranında da olmasını daha adil bulur yetişkin yolcu. Bu noktada her iki yapıtta de toplum; uyuyan, kendi minvalinden uzaklaşamayan tarafta sunulur. Toplumsal eşitsizlikler ve duyarsız bir toplum üzerinden iki küçücük karakterin gözlerini -ama son nefesini verirken lakin derin bir uykuya dalarken-yummasını ister. Bu açıdan bakıldığında “Kibritçi Kız”, okuru son ana dek –belki- umutlandırarak dramatik bir son hazırlarken “Ayran”da muharrir, sert bir sonla okurun soğukluğu ayaklarında hissetmelerini ister. Anlatım açısından bakıldığında “Ayran”, sert realizme dayanan bir anlatımı tercih ederken “Kibritçi Kız” yer yer şiirsel bir üslupla masal lisanını kullanır ve romantik bir bakış açısıyla noktalar anlatıyı. Fakat her iki anlatı da okuyucuyu toplumsal gerçeklerle yüzleştirir: Çaresizlik, acımasız hayat şartları, yetişkinlerin duyarsızlıkları…

Sonuç olarak Hans Andersen ve Sabahattin Ali yoksulluk ve toplumsal duyarsızlık konusunda emsal kapılar açan yazarlardandır. Biri sert gerçekçi toplumsal tenkit ile karşımıza çıkarken oburu masalsı ögelerle yoksulluğun trajedisini sunar bizlere. Farklı kültür ve edebî alt yapıdan gelmiş olan bu iki anlatı, insanlığın temel meselelerini benzeri notalar üzerinden vererek okur kitlesinde hayranlık uyandırır.

Kaynak: Gazete Duvar