Serdar Biliş: Afife olmak yürek etmek demek

“Bu dünyada bayan olmanın gereği
Var olmak istiyorsan yanman gerek.
Yanarken peşinden gelenlerin yolunu aydınlatman,
Kendini feda etmen gerek.”

Bu cümlelerle kendini tanıtıyor “Afife”.

Oyuncu takımı yıldızlar geçidi üzere: Demet Evgar, Tilbe Saran, Necip Memili, Bora Akkaş, İdil Sivritepe, Bedir Bedir, Orkuncan İzan diye uzuyor.

“Afife” yoluna alkışlarla devam ederken biz de oyunun yönetmeni Serdar Biliş ve muharriri Selin Cankı Ceylan’a sorularımızı yönelttik.

‘AFİFE BİR GÜN DEMET İLE KAHVE İÇERKEN BELİRDİ’

Afife Jale hakkında bir oyun yapma fikri nasıl ortaya çıktı?

Serdar Biliş: “Afife” bir gün Demet ile kahve içerken belirdi. O esasen sahnelerimizde hayalet üzere dolaşarak yüreğimizi kamçılayan bir varlık. Biraz yakınına uzanıp dokunmak istedik. Afife Jale bir birinci. Birinci olmak, öncü olmak, bilinmeyene gözü pek atılmak, akabinde gelenlerin kolay kolay tahayyül edebileceği bir şey değil. Yol bir kere açıldı mı yürümek nispeten kolay.

Serdar Biliş – Direktör

Oyunun yapımı göz dolduruyor. Kalabalık takımı da o denli. Başlarken işlerin bu noktaya geleceğini hayal etmiş miydiniz?

SB: Tiyatro bir takım işi. Kıssanın başına toplanmış onca yaratıcı enerjiyi bir potada eritmek de işte direktörün işi. Fakat tiyatronun büyüsü o takımdır. Bir minik an sahnede su üzere aksın diye saatlerce prova edilir, hesaplar yapılır, tahliller bulunur. Bu zahmetli çalışmanın manevi kaynağı deliliğimiz, maddi kaynağı ise çoklukla ikna, ikna ve yeniden ikna üzerine şurası.

‘OYUN PROVALARI YAKLAŞIK İKİ AY KADAR SÜRDÜ’

Oyuncu seçimlerine dair bize neler anlatmak istersiniz. Bu kalabalık takım nasıl bir ortaya geldi?

SB:Oyun provaları yaklaşık iki ay kadar sürdü. Lakin elbette hazırlık süreci çok daha geriye gidiyor. Kocaman bir takım kolları sıvadı ve hummalı bir çalışma başladı. Güçlü PSM atölyelerde öğrencimiz olan Selin Cankı Ceylan kalemine sıkı sıkıya sarıldı ve Afife’nin ruhunu oyuna yansıtmayı başardı. Kaç projedir birlikte yol aldığımız dizayncı dostlarım, Tuluğ Tırpan (müzik), Gamze Kuş (dekor-kostüm), Cem Yılmazer (ışık), Candaş Baş (hareket), İllüzyonist (video), Ozan Yılmaz (ses), Ilgın Kopuz (şarkı sözleri) her biri farklı ayrı Afifeliklerini yaptılar. Ve elbette bu hayali şahsiyetlere ruh üfleyen büyücüler; yukarda bahsettiğim büyücü Demet’in yanı sıra, hayranlığımın her yeni projede arttığı zarafet timsali Tilbe Saran, yeni tanıştığım fakat benden kurtuluşun kolay olmadığını anlayacak olan Necip Memili, Bedir Bedir, Bora Akkaş, İdil Sivritepe, Atılgan Gümüş, Orkuncan İzan, Hikaye Su Okur, Kadir Has’dan öğrencilerim Ekremcan Arslandağ, Bilge Çınar, Ermenice oynadığı Hamlet tiradı ile Afife’ye ve bütün genç bayan oyunculara selam yollayan Basma Seiba ve bütün bir kumpanya bu ateşi yaktılar. Bu projeyi mümkün kılmak için özveriyle çalışan bütün bir üretim takımına, reji grubuma ve emeği geçen herkese sonsuz teşekkürler.

Selin Cankı Ceylan – Müellif

Afife Jale hakkında bir oyun yazma fikri nasıl ortaya çıktı?

Selin Cankı Ceylan: Kıymetli direktörümüz Serdar Biliş’le “Şehir Tiyatroları Müelliflerini Arıyor” projesi vasıtasıyla dolaylı olarak tanışıyorduk. Güçlü PSM muharrir, direktör ve üretimci yetiştirmek üzere bir proje başlattığında yollarımız tekrar kesişti. Ne kadar şanslıyım ki kendisi Güçlü PSM sahnesinde sergilenen kısa oyunumda danışman hocam oldu. “Afife”ye gelince, sevgili Demet Evgar periyodun yasakları, sıhhat sıkıntıları ve erken yaşta vefatı nedeniyle tiyatro sahnelerine veda etmek zorunda kalan Afife Jale’yi izleyicisi ile buluşturmanın hayalini 20 yıldır kuruyormuş. Ben de hocam Serdar Biliş aracılığıyla sevgili Demet’in bu tatlı hayaline ortak oldum. Aslında kendisi çok beğendiğim; sinemalarını, dizilerini kaçırmadan izlediğim bir isimdi. Hal bu türlü olunca “Afife” de bu buluşmadan doğan güçle filizlendi, serpildi ve sıkıştığı iki boyutlu dünyadan çıkıp kanatlanarak Güçlü PSM sahnesinde tekrar doğdu. Ve ben de tiyatro tarihimizin bu birinci Türk ve Müslüman bayan oyuncusunun anısına can suyu verme erdemine erişenlerden biri olduğum için çok memnunum.

‘İSTANBUL’DA SAHNEYE ÇIKAN BİRİNCİ ERMENİ BAYAN ARUSYAG PAPAZYAN’

Oyunu yazarken nasıl bir araştırma süreci geçirdiniz, hangi kaynaklardan yararlandınız?

SCC: Oyunu yazarken öncelikle kurmaca hiçbir eser okumamaya, izlememeye uğraş ettim. Sonuçta bilinçdışı seviyede bile olsa etkilenmemek mümkün değil. Kuracağımız dünyanın olabildiğince özgün olması için bu kuraldı. Afife Jale’nin hayatını çok sayıda ansiklopedik kaynaktan, kendi röportajlarından, mektuplarından ya da yakın etrafının anlattıklarından yola çıkarak ay ay, yıl yıl dökümünü çıkardıktan sonra bu anlatılarda uzun mühlet karakterine dair, hayata bakış açısı, tavrı, bedellerine dair ipuçları aradım. Bunun dışında Ermeni tiyatrosunun bel kemiğini oluşturan isimlerin hayatlarını okudum. Ne yer ne içerler, sanatlarını nasıl idame ettirirler, yasaklara karşı takındıkları hal nedir, hangi zorlukları yaşamışlardır, başlarından neler geçmiştir? Darülbedayi’ye ilişkin kaynaklardan çok yararlandım. Mecmuaları var o periyot çıkan, çabucak edindim. Refik Ahmet’in yazdığı “Türk Tiyatrosu Tarihi” isimli iki ciltlik bir yapıtı var. O periyot yaşanan tartışmalardan prova tertibine, yapılan mutabakatlardan oyuncuların aldıkları fiyata kadar hepsini kaydetmiş, ilgiyle okudum. Periyodun kimi ünlü oyunlarını okudum. Yeniden devrin ünlü aktörlerinden M. Kemal’in 1933 basımlı “Tiyatro” isimli bir kitabı var mesela; aktörlüğe dair, reji sanatına dair bilgiler verdiği, şahsi fikirlerini paylaştığı. Provaların nasıl geçtiğine dair kıymetli ipuçları verdi bana. Devrin gece hayatına dair kitaplar okudum. İstanbul’da beşerler nasıl eğlenir? Bu cümbüşleri kim düzenler, periyodun ünlü sahne sanatkarları kimlerdir, o gecelerde neler yaşanır? Bu cümbüş anlayışı Cadde-i Kebir’de nasıldır, Şehzadebaşı’nda nasıldır? İşgal yıllarına dair kitaplar okudum natürel. Art plandaki siyasi gelişmeler nelerdir? Oyuncular bundan nasıl etkileniyor? Çok sayıda anı kitabı, biyografiler, otobiyografiler…

Osmanlı’dan Cumhuriyet’in birinci yıllarına kadar bu topraklarda tiyatroyu omuzlananların başında Ermeniler ve Rumlar geliyor. “Afife”de bu mevzuyu da işliyorsunuz. Biraz bundan bahsedelim mi?

SCC: Ermeni ve Rumlar tarihi ve kültürel bağlamda Türk tiyatrosunda çok kıymetli yeri olan iki millet. Bir nevi temel taşı. Türk tiyatromuzun duayenleri Ermeni ve Rum tiyatro sanatkârlarının elinde yetişiyor. Ayrıyeten yazınsal alanda verdikleri eserler, lisan ve söz halleriyle kattıkları zenginlik, kültürel etkileşim yoluyla açığa çıkan kazanımlar manasında da çok kıymetliler. Birinciler manasında çok değerliler. Birinci olarak anılmak, tasavvur edemeyeceğiniz boyutta bir yaptırımla yüz yüze gelme riskini de göze almak demek. İstanbul’da sahneye çıkan birinci Ermeni bayan Arusyag Papazyan. Afife Jale’den tam 61 yıl evvel bu cüreti göstermiş.

SB: Afife, yok olmayı değil var olmayı seçmiş bir ruh. Aşkla bağlandığı tiyatro sahnesi de elbette oyunun orta yerinde olmalıydı. Elbette tiyatro sahnesinin o dönemki ustalarını selamlamamak olmazdı ki maalesef bizler o Ermeni ustaların isimlerini bilmiyor, hatırlamıyor ve yaşatamıyoruz. Hepsine buradan da selam göndermiş olalım. Baş döndürücü bir devir: Cihan harbi, işgal altında İstanbul, istiklal idealleri, kıpır kıpır payitaht sokakları… Bütün bu tarihi ve sosyolojik art plan öyküye zenginlik kılan ve derinleştiren ögeler. Diyalekt konusunda, İstanbul’daki esaslı Ermeni kültür-sanat hayatı hakkında farkındalık oluşturmayı hedefleyen “hangardz” ile bir arada çalıştık. Bu bahiste çok titizlendiğimizi vurgulamak isterim. Tiyatro tarihimizin sonradan biraz şuurlu bir siyaset ile unutturulmuş Ermeni ustalarına bir hürmet duruşudur bu oyun bir yanıyla da.

‘BU KISSA İNATLA VAR OLMAYA ÇALIŞMAYI ANLATIR’

Müslüman bayanların sahneye çıkma yasağı gerek bayanların gerekse de tiyatromuzun gelişimini sizce nasıl etkiledi?

SCC: Natürel ki olumsuz etkiledi. Bu yalnızca tiyatro alanında değil, her alanda tıpkı sonucu verir. Nüfus bilgilerine nazaran toplumun kabaca yarısını oluşturan koca bir topluluğu sanat alanına kabul etmemek her şeyden evvel yaratım sürecini baştan budamak, açığa çıkacak devasa zenginliği elinin zıddıyla itmek demek. Bu bilimde de büyük bir kayıptır, ticarette de siyasette de. Bu zenginlikten faydalanmıyorsun, bu kümeleri maddi ve manevi düzlemde dar bir alana sıkıştırarak gerilemesine sebep oluyorsun. Toplumsal cinsiyet, köken, inanç, sınıf üzere ayrımlara dayanarak getirilen her türlü yasak bu zenginliğin savurganca harcanmasıdır. Böylesi bir oyunun uzun vadede kazananı yok.

SB: Olimpos dağlarından ateşi çalarak insanlara armağan eden Prometheus üzere Afife de hayalini, dileğini, hareketini kendisine yasak olan bahçeye uzatmış ve Muhsin Ertuğrul’un dediği üzere; ebedi bir uykuya daldığı zannolunan Afife, Türk kadınlığı ortasından büyük ruhlu biri olarak çıkarak tiyatroya intisap ederek köleleşmiş eski taassubu defaten parçalamıştır. Afife olmak yürek etmek demek. Bu öykü benim için ötekisi olduğun bir dünyaya girmek istemenin uğraşını, hırsını, burukluğunu anlatır. Sana çizilen sona razı gelmeyerek inatla var olmaya çalışmayı anlatır. Afife olmak, içinde taşıdığın mücevher ışıldasın diye kapkara yollara girmeyi ve sevilmemeyi göze almayı anlatır.

‘AFİFE HAKSIZLIĞA UĞRAMIŞ HERKESİN OYUNU’

“Afife” en nihayetinde bir bayan oyunu. Pekala tiyatronun toplumsal muhalefetteki rolü hakkında ne düşünüyorsunuz?

SCC: “Afife” bir bayan oyunu mu aslında emin değilim. Olağan ki Afife bir bayan olduğu için, bayanlar da tenkit konusu olan yasakçı zihniyetten ziyadesiyle nasibini aldığı için birinci bakışta o denli okunabilir lakin gücünü statüko ve ataerkil sistemden alan bu bağnaz anlayışın aslında herkese ziyanı olduğunu her periyot deneyimledik, deneyimliyoruz. O manada bence “Afife” misal yasaklara maruz kalmış, haksızlığa uğramış herkesin oyunu. Tiyatronun toplumsal muhalefetteki tarafına gelince, tiyatronun direkt bu türlü bir fonksiyonu olduğunu düşünmemekle birlikte bundan bağımsız değerlendirmenin de mümkün olmadığını düşünüyorum. Sonuçta “bir aşk hikayesi” diye gittiğiniz oyunda karakterlerin kullandıkları sözlerden, tavır ve kıymetlerinden, hayata bakış açılarını, siyasi fikirlerini, devrin toplumsal izlerini, sınıfsal izdüşümlerini, üzerine düşünmeseniz bile bilinçdışı bir düzlemde algılıyorsunuz. Ayrıyeten tiyatro oyunlarında genel olarak dramatik yapı, gücünü çatışmanın büyüklüğünden alır. Bu da doğal olarak izleyiciyi düşünmeye ve sorgulamaya iter. Bu çatışmanın sebebi ne? Neden ortaya çıktı, kaynağı ne? Çıkmaması mümkün müydü? Vesaire. Bu sorgulama sonucunda ulaştığı karşılıklar onu muhalif kılabilir. Kılmaya da bilir. Yalnızca soru sormak bile bir muhalif aksiyon olarak algılanıyor da olabilir. Sorgulamanın süreçte hiç yer almadığı aksi durumlar da mümkündür fakat onlara tiyatro oyunu değil, propaganda diyoruz zati.

SB: Bu uzun seyahatin daha en başında bunun “Afife olmak” ile ilgili bir kıssa olması konusunda nettik. Var olan bilgiler ışığında ayrıntılı bir biyografik çalışmanın yapılamayacağı gerçeği bir yana, bu yolun Afife’nin gencecik bir bayan olarak başardığı şeyden çok, trajik sonuna odaklanma riski de vardı. Hâlbuki biz onun Diyonizyak gücünü ve yılmaz varoluşunu kutlamak ve ondan aldığımız ilhamı tiyatro salonunu dolduran insanlara yaymak istedik. Ele aldığımız devir çok karmaşık ve renkli bir dünya. Harbin doğurduğu gerçeklik birçok toplumsal alanda yenilenmelere hamile. Bayanların iş gücüne iştiraki ve günlük hayatta görünür olmaları da bunlardan biri. Ulusallaşma süreci ile birlikte de Türk-Müslüman kızlarının sahnelere çıkması epey yazılıp tartışılıyor. Ancak ne yazık ki derinlere işlemiş önyargıları ve davranış kalıplarını kırmak çabucak mümkün olmuyor. Bugün de burada bizimle birebir kuvvette rezone etmesinin nedeni de bu.

Yeni çalışmalarınız hakkında bilgi verir misiniz?

SCC: Doğal, 22 Aralık’ta yazdığım birinci çocuk oyunu “Önüm, Ardım, Sağım Solum: SOBE”nin birinci gösterimi yapılacak. Oyuncularımız çok yetenekli. Direktörümüz Serin Öztoprak ki kendisi “Afife”nin de yardımcı direktörlerinden biri- engin bir hayal gücü var. Oyunun müzikleri benim de bayılarak dinlediğim Paptircem’e emanet. Metne gelince, sevgili Merve Küçükçağlayan’ın pedagojik alandaki bilgi ve tecrübelerinden profesyonel seviyede dayanak alarak titizlikle çalıştığım çok eğlenceli ve bir o kadar da düşündürücü bir metin. Ebeveynler gönül rahatlığıyla çocuklarıyla birlikte gelip sıkılmadan izleyebilirler.

Kaynak: Gazete Duvar