Mobilya sanatına taraf veren padişah: Usta marangoz II. Abdülhamid

Yüzlerce yıldır klasik iç yer ve donatı kimliği içinde hayatını sürdüren Osmanlı İmparatorluğu’nda çağdaşlaşma ile birlikte bir kırılma yaşanmış; kerevetten sandalyelere, döşekten yatağa, sedirden koltuklara, yüklükten dolaplara, yer sofrasından yemek masasına hakikat bir yöneliş gerçekleşmişti.

Hemen herkesin kestirim edebileceği üzere Batı biçimi mobilyaların birinci sahipleri sultanlar iken kullanıldıkları yapılar ise saray olmuştu. Evvel hediyeleşme daha sonra satın alma yoluyla Topkapı Sarayı’nın hayatına dahil olan Batı stili mobilyalar, çağdaşlaşma ile eş vakitli olarak ilginin de artması ve idarenin Dolmabahçe’ye taşınmasıyla iç yerlerde artık başrol oynamaya başlamıştı. Bu değişimi imparatorluğun en kıymetli ve en gösterişli mobilyalarına konut sahipliği yapan Çırağan Sarayı, Yıldız Sarayı ve hanedana ilişkin başka köşk ve kasırlar takip etti.

Sarayları bir kenara bırakıp örneğin, Pera ve Eyüp’ü düşünecek olursak, Batı şekli mobilyaların hanelerin iç yerlerinde kabul görmesi ve yer alması çağdaşlaşmanın dışında elbette statü ve iktisat ile de alakalıdır. İster apartman ister konak ya da yalı olsun, hevesle kucaklanan ya da aralı yaklaşılan bu yeni konuklar, vakit zaman iç yerlerde kullanıma dayalı baş karışıklığına da sebep olabiliyordu. Çalışma masalarının üzeri gereksiz süs eşyaları ile doldurulmuş, vestiyer komodin ve konsollar salonlara taşınmış, yemek salonlarına divanlar yerleştirilmişti.

Hanedan haricindeki insanların kendi konutları dışında Batı usulü mobilyalar ile karşılaştıkları ve onları deneyimledikleri yerler, devrin yeni fonksiyonlu yapıları ve iç yerleri olmuştu. Devlet kurumları, oteller, pasajlar üzere yeni fonksiyonlu yapılara ilişkin iç yerler bu mobilyaları görmek ve deneyim etmek isteyenlerin adeta deneme alanı iken, bilhassa Beyoğlu’nda birbiri gerisine açılan mobilya mağazaları ve müddetli yayınlardaki reklamlar bu ilgiyi tüketime teşvik eden aracıların başında geliyordu.

Pera Palas ya da Markiz üzere devrin meşhur kamusal yerleri ziyaretçilerini yalnızca sundukları eşsiz tatlar ve dört dörtlük hizmetlerle değil tıpkı vakitte iç yerlerini süsleyen mobilyaları ile de büyülüyordu. Vapurlar ve berberler ise tahminen de periyodun kamusal iç yerleri ismine en az bilinen örnekler olmuştu. Örneğin, Boğaziçi’nin yeni teknolojik sakinlerinden olan Şirket-i Hayriye, Batı üslubu mobilyaları imaj temsili olarak gördüğü için 1894’te Adalar için satın aldığı geminin meşe ve cevizden yapılmış aksana sahip yolcu salonlarının oturma kümelerini mavi kadife ile kaplamıştı. Tıpkı vakitte berberler de yeni alafranga saç ve sakal modellerini elbette kahvehane köşelerine kurdukları eski sistemle yapamayacaklardı. Yeni yapılarda kendi dükkanlarını açan berberler iç yerlerini Batı stili mobilyalar ile döşeyerek kullandıkları aletleri de yenileyeceklerdi.

Dalga dalga yayılan Batı üslubu mobilya kullanımı romanların, tuval fotoğraflarının ve de 19’uncu yüzyılın kıymetli buluşlarından biri olan fotoğrafın da vazgeçilmez bir kesimi haline gelmişti. Aileler, askerler, memurlar… sebepleri ne olursa olsun anılarını ölümsüzleştirmek isteyen bu insanların dekorunda daima Batı şekli koltuklar, sehpalar, masalar ve sandalyeler yer almıştı.

II. Abdülhamid’in İngiliz fotoğrafçı William Downey tarafından çekilmiş fotoğrafı.

Dönemin ruhu içerisinde iç yerleri süsleyen Batı biçimi mobilyalarından kelam ettikten sonra asıl mevzumuz olan II. Abdülhamid’e odaklanmanın vakti geldi: Osmanlı İmparatorluğu’nu yönetmiş sultanlar içinde hakkında en çok yayın bulunan şahsiyetlerden biridir II. Abdülhamid.

Kişiliği ve yürüttüğü siyasetlerle ilgili tartışmaları bir kenara bırakacak olursak sanat hamiliği kapsamında müzik, tiyatro, fotoğraf, fotoğraf ve arkeoloji üzere farklı kollarla yakından ilgilenmiş olmasının yanında dizayncı tarafı de bulunan II. Abdülhamid sipariş verdiği sanatkarların üretimlerinde yönlendirmeler, değişiklikler hatta verdiği siparişleri iptal etmesiyle de ünlüdür. O denli ki bu hali nedeniyle İtalyan mimar Raimondo D’Aronco’nun özel yazışmalarında sultandan sıkıntı yandığı da bilinen bir gerçektir.

‘PADİŞAH OLMASAYDI DÜNYACA ÜNLÜ MARANGOZ USTASI OLURDU’

Bir süre fotoğraf ve sınır yapan, piyano ve hatta kemanla ilgilendiği de bilinen II. Abdülhamid’in sanatla olan bağını ve sanatkarlığını tanımlayacak vurucu nokta marangozluğa olan ağır ilgisi ve üstün kabiliyetidir. Sultan bu hususta babası Sultan Abdülmecid’den etkilenir. On yaşlarında babasının da ustası olan sanatkar Halil Efendi’den eğitim alan sultan, boynuz kulağı geçer misali vakitle babasını gölgede bırakarak usta bir marangoza dönüşür. Elbette aldığı eğitim ve kabiliyetinin yanı sıra amcası Abdülaziz’e eşlik ettiği 1867 Avrupa seyahati, farklı ülkelerden toplattığı mobilya katalogları ve piyasayı takip etmesi onun dizayncı tarafının gelişmesinde tesirli olmalıdır. İlber Ortaylı’nın “Eğer padişah olmasaydı dünyaca ünlü bir marangoz ustası olurdu” dediği II. Abdülhamid’in günlük hayatının bir kesimi daima marangozluktu. Çocukluğundan itibaren ikamet ettiği her yerde hatta sürgüne gönderildiği Selanik’te bile sultan bu tutkusundan vazgeçmeyerek kendine marangoz atölyesi kurmayı ihmal etmez. Yıldız Sarayı bünyesinde yer alan şahsi atölyesi ise sultanın atölyeleri ortasında elbette en kıymetlisidir.

Marangozluğa olan şahsî tutkusunu hükümdar olduktan sonra bir adım daha ileriye taşıyan II. Abdülhamid, Batı şekli mobilyaları imparatorluk geneline tanıtmak ve öğretmek maksadıyla değerli teşebbüslerde bulunmayı adeta bir siyaset haline getirir. Marangozluk alanındaki gelişmeleri yakından takip eden sultan, Yıldız Sarayı’nda yer alan şahsi atölyesi ve Tamirhane-i Hümayun’u çeşitli ve şimdiki aletlerle donatır, üretim için farklı bölgelerden ham unsur temini sağlar. Ayşe Ersay Yüksel’in Abdülhamid’in marangozluk tutkusunun endüstriyel bir yansıması olarak tanım ettiği Tamirhane-i Hümayun devrin muhtaçlıklarını ve estetik beğenilerini karşılayacak üretimlere imza atılan bir yer olması açısından değerlidir.

Tamirhane-i Hümayun

Mobilya endüstrisi ve istihdam için de değerli olan bu fabrika sayesinde lokal üretimli mobilyalar iç yerlerde görülmeye başlar ve böylelikle devlet için yurt dışındaki mağazalardan alınan mobilyaların sayısında azalma yaşanır. Sanayi Nefise Mektebi ve imparatorluğun genelinde açılan sanayi mektepleri ise Batı şekli mobilyaların eğitim ayağında yer alacaktır.

ESERLERİNE KİMİ VAKİT TUĞRASINI BASARDI

II. Abdülhamid’in talaş tozlarına karışarak şahsen kendisinin hayat verdiği mobilyaların sayısı ve tespiti tartışmalıdır. Sultan, yapıtlarına kimi vakit tuğrasını ya da Osmanlı armasını basar, kimi vakit da Arapça harflerle Abdülhamid ya da Latin harfleriyle AH müellif. Hem kendi atölyesinde hem de fabrikada çalışan ustalar ile dirsek teması içinde olan II. Abdülhamid’in yoğunluğunu düşünürsek yemek odası ekibi üzere birden çok modüle sahip olan mobilyaların birtakım kısımlarının üretiminde ustalar ile paslaşmış olması olasıdır.

İster Osmanlı tebaasından ister yabancı olsun marangoz ustalarının sultan ile çalışmasının değeri elbette tartışılmaz. Örneğin, Yıldız’daki atölyede sultanın buyruğunda olan Mihal Raftakis ve Stamatis Vulgaris, kendi çıraklarına “zanaatın gözlerini padişah işverenlerinden kaptıklarını” anlatıp dururlarmış. Ustalar ortasında Sultan’ın yanında çalışmayı yalnızca anı olarak değil de etiket hedefiyle kullananlar da olmuş natürel. Bir vakitler Sultan’ın yanında çalışan Rum marangoz Raftakis’in kendini piyasaya Abdülhamid’in çırağı olarak tanıttığı da bilinir.

Hem klasik hem de çağdaşlaşmanın sembolü olan Batı biçimi mobilyalar sultanın maharetli ellerinde bir bir şekilleniyordu. Sultan, ürettiği mobilyaların birçoklarını; hanedan ailesine, devlet görevlilerine, elçi ve hükümdarlara ikram ediyor, çeşitli kurum ve kuruluşlara bağışlıyordu. Rahle, sanduka, kavukluk, sehpa, paravan, ayna, yemek odası ekipleri, yazı ve çalışma masaları, farklı fonksiyondaki dolaplar, koltuk, sandalye ve kitaplık olarak sıralayabileceğimiz mobilya örneklerini günümüzde başta Ulusal Saraylar olmak üzere çeşitli müzeler, kurumlar ve özel koleksiyonlarda görmek mümkün.

KÜSTÜM KOLTUĞU SULTAN’IN DEĞİŞİK DİZAYNLARINDAN BİRİ

Elbette Sultan’ın mobilya dizaynları içinde farklı örnekler de mevcut. Örneğin, aynalı döner kapı ve şifreli çekmecelere sahip masa, birçok fonksiyona karşılık veren hileli mobilyalardır. Aslında Sultan’ın çok kuşkucu kişiliği ve denetim bağımlısı olma özelliklerini göz önüne alırsak Sultan’ın bu dizaynlarına şaşırmamak gerekir. Yıldız Sarayı Sedefli Salon’da yer alan küstüm koltuğunu Sultan’ın enteresan dizaynlarından bir oburu olarak görebiliriz. Feryal İrez’e nazaran Sultan bu dizaynında Paris’ten Saray’a gönderilen bir katalogdaki XV. Louis üslubunda yapılmış kanepe, koltuk ve komodinden esinlenmiş. Bir masa ve üzerine yerleştirilmiş kitaplıktan oluşan rahle dizaynında ise Sultan, klasik rahle tipolojisinden uzaklaşırken tahminen de bu yaklaşımını çağdaşlaşmanın tesiri olarak okuyabiliriz.

MOBİLYALARI EKLEKTİK ANLAYIŞA SAHİPTİ

II. Abdülhamid’e atfedilen mobilyalar genel olarak ortak bir lisana sahiptir. Bu ortak lisan başta mimari olmak üzere periyodun sanat üretimlerinde tesirli olan eklektik anlayıştır. Sultan ister klasik ister Batı biçiminde tasarladığı mobilyalarda Selçuklu, Osmanlı ve başka İslami ögeleri yoğunluklu olarak kullanırken dizaynlarına Batılı ögeleri da dahil eder. Sultan’ın vazgeçilmezleri ise bilhassa sedef kakma ve oyma tekniğidir. Esasen Sultan’ın marangozluk aletleri incelendiğinde bu tekniklere yönelik aletlerin yoğunlukta olduğu görülür.

Mobilyalarını bitkisel, geometrik ve yazı ögeleri ile bezeyen II. Abdülhamid, merdivene dönüşebilen koltuk tasarımı ile kendi üretimleri içinde özel bir modüle imza atar. II. Abdülhamid’in kızı Ayşe Osmanoğlu’nun anıları sayesinde haberdar olduğumuz Sultanın şahsen kendi yaptığı ve üzerini köy görünümü ile süslediği dolapta figür kullanmış mıdır bilinmez. Lakin merdivene dönüşebilen koltuk dizaynında Sultan birinci ve tek olarak yunus balığı ve aslan figürü tercih etmiş. Süsleme açısından öteki enteresan örnek ise Sultan’ın silah müzesi için yaptığı salon kadrosudur. Koltuklar, küçük sandalyeler, yuvarlak küçük masalar ve kanepeden oluşan ekibin kafes gövdelerine ve eklerine çeşitli silahlar oymuştur. Muhakkak ki Sultan bu grubu tasarlarken kelam konusu müzenin koleksiyonlarından ilham almıştır.

Sultan II. Abdülhamid’e atfedilen renkli ahşap işçiliğine sahip paravan.

II. Abdülhamid iktidarının kıymetli ideolojik sembollerinden biri olarak kullandığı mimari lisanı, mobilya dizaynlarına yansıtmayı ihmal etmez. 2014 yılında Czerny’s International Auction House S.r.l tarafından satışa sunulan ve güçlü süslemeleriyle dikkat çeken dolap ile Dolmabahçe Sarayı’ndaki çalışma masası soğan kubbeleri, mukarnasları, at nalı biçimindeki açıklıkları ve balkon korkuluklarını andıran düzenlemeleriyle adeta oryantalist üsluptaki bir yapının ön/ giriş cephesi üzere tasarlar. Sultan’ın bu dizaynları devrinde tesirli olmalı ki İzmir Sanayi Mektebi öğrencileri kendi okul yapılarının ön cephesini kopya ettikleri bir dolabı Sultan’a armağan ederler.

MOBİLYA SANATI VE ENDÜSTRİSİ İSMİNE ATTIĞI ADIMLAR ALKIŞI HAK EDİYOR

Rekabetçi bir ruha da sahip olan II. Abdülhamid elbette mobilya dizaynları ve üretimlerinde yalnızca kendisi ile yarışmaz. Beyoğlu’nun ünlü mağazalarından biri olan Şaven’de sergilenen ve lisandan lisana dolaşan yazıhaneden haberdar olan Sultan, derhal yazıhaneyi saraya aldırır ve üzerinde günlerce çalışır. Bir mühlet sonra Saray’a davet edilen mağaza sahibi kendi mobilyasının Sultan tarafından büyük bir incelikle birebir aynısının yapıldığını görünce Sultan’ın hünerine olan şaşkınlığını ve hayranlığını gizleyemez.

Milli Saraylar Koleksiyonu’nda en çok onun bölümüne ilişkin mobilya kaydı bulunan usta marangoz II. Abdülhamid’in en düzgün teknik ve gereçlerle ürettiği birinci sınıf mobilya üretimleri, yeni şekillenmeye başlayan mobilya sanatı ve endüstrisi ismine attığı kıymetli adımlarla alkışı hak etmektedir.

*Sanat Tarihçi, Hacettepe Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü

Kaynak: Gazete Duvar