Kamran Bedirhan’ın dilbilgisi kavramları

Kürtçe gramer ve imla denildiğinde doğal olarak akla Latin Kürt alfabesinin kurucusu Celadet Ali Bedirhan geliyor. Celadet Bedirhan’ın Kurmancca grameriyle ilgili çalışmalarını Hawar Mecmuası’nda modül parça yayımlandı. Ayrıyeten Mir Celadet Bedirhan, bugün kullandığımız alfabesini Hawar mecmuasında yayımladı. Celadet Bedirhan, Roger Lescot ile birlikte Kurmancca Gramer kitabını yazmaya başlamış, bu çalışma Celadet Bedirhan’ın vefatından sonra Lescot tarafından tamamlanmıştır. Bu eser de Fransızcadır, daha sonra Paris Kürt Enstitüsü tarafından Türkçeye çevrilmiş lakin bu yapıtın Kürtçe versiyonu şimdi yoktur.

Celadet Bedirhan Şam’da çalışırken, kardeşi Kamran Bedirhan da Beyrut’ta tıpkı alanda çalışıyordu. Celadet Bedirhan’ın çıkardığı Hawar ve Ronahi mecmualarını yanında Beyrut’ta yayınlanan Roja Nû ve Stêr mecmuasını görüyoruz. Ayrıyeten Kamran Bedirhan birçok yazısını Hawar Mecmuasında de görüyoruz. Hawar’da modül kesim basılan Kur’an çevirisi bu çalışmalardan biridir.

Ayrıca Celadet Bedirhan’ın vefatından (1951) sonra Kamran Bedirhan Fransa’da Kürtçe çalışmalarına devam etti. Fransızca çalışmalarının yanı sıra Kürtçe lisanında de Kürtçe gramer kitapları hazırlamıştır. “Rêzana Zmanê Kurdî” adlı kitabı 1971’de Paris’te yayımlandı. Bu eser muhtemelen Kurmancca Kürtçesiyle yazılmış birinci yapıtlardan biridir. Bu çalışmada Kürtçedeki pek çok gramer kavramı kullanılmıştır.

Bu yazımda bu kavramlara odaklanmak istiyorum. Bu kavramların bir kısmı Mir Celadet Bedirhan’ınkilerle birebir, bir kısmı ise farklıdır. Mir Celadet’in kavram sayısı Kamran Bedirhan’a nazaran daha azdır. Nûdem Yayınları tarafından yayınlanan “Bingehên Gramêra Kurdmancî (Kürtçe Dilbilgisinin Temelleri)” isimli kitaptan aldığımız listeye nazaran Celadet Bedirhan 69 gramer kavramı kullanırken, Kamran Bedirhan yapıtında 215 kavram kullanmıştır. Gazete Duvar okurlarının karşılaştırma yapabilmesi için her iki listeyi de aşağıda sunuyorum.

Celadet Bedirhan’ın Kullandığı Tabirlerin Listesi

Kurdî – Tirkî

Baneşan – Ünlem

Bêje – Sözcük

Bendik – Tire

Bihnok – Virgül

Binavkirî – Belirtili

Birên qisetê – Sözcük türleri

Bireser – Nesne

Daçek – Edat

Dengdar – Sessiz harf

Dengdayî – Sesletim

Dengdêr – Sesli harf

Dengdêrên kurt – Kısa ünlü

Dengdêrên dirêj – Uzun ünlü

Doma Dengdêran – Ünlü seslerin süresi

Dunik – Tırnak işareti

Gelejmar – Çoğul

Gerguhêz – Geçişli

Gihanek – Bağlaç

Girdek – Büyük harf

Gramêr – Gramer

guhêrbarî – Değişkenlik

Hêman – Öğe

Hevenav – Cins isim

Heyber – Varlık

Hoker – Zarf

Hûrek – Küçük harf

Jmarnav – Sayı isimleri

Kevanek – Parantez

Kirar – Özne

Kît – Hece

Komek – Cümle

Lêker – Fiil

Mê – Dişi

Mêjer – Tekil-çoğul

Navdêr – Ad

Nebinavkirî – Belgisiz

Negerguhêz – Geçişsiz

Nêr – Eril

Nêtar – Nötr

Niqte – Nokta

Niqtebang – Ünlem işareti

Niqtebihnok – Noktalı virgül

Niqtecot – İki nokta üstüste

Niqtepirs – Soru imi

Niqteşanî – Noktalama

Pêveber – Yüklem

Pronav – Zamir, adıl

Pronavên berbihevîn – İşteşlik Zamiri

Pronavên girêkî – Bağlaç zamiri

Pronavên îşarkî – İşaret zamiri

Pronavên kesîn – Şahıs zamiri

Pronavên kirar – Özne zamiri

Pronavên lihevxistî – Kaynaşmış zamir

Pronavên nebinavkirî – Belgisiz zamir

Pronavên pirsiyarkî – Soru zamiri

Pronavên xwemalîn – İyelik zamiri

Rawes û vêsih – Durak

Rengdêr – Sıfat

Rihber – Canlı

Serenav – Başlık

Serenav – Büyük harf

Tewang – İsim çekimi

Tîp – Harf

Tîpa dubare – Şedde

Vekît – İmla

Veqetandek – Tarif takısı

Xêzek – Konuşma çizgisi

Yekjmar – Tekil

Zayend – Cinsiyet

Lîsteya têgihên ku Kamran Bedirxan bi kar anîne

Kurdî – Tirkî

Awa – Durum

Awayê biwarî – Yalın hal

Awayê nebiwarî – Bükülmüş hal

Baneşan (m.) – Ünlem

Bariyar – Pejoratif, aşağılayıcı

Berhevanî – Superlatif

Berlêker – Fiil öneki, (verbal prefix)

Bihnok – Virgül

Bêje (m.), Pirs (m.) – Kelime

Bêjeya guhêrbar – Değişen kelime

Bêjeya neguhêrbar – Değişmez kelime

Belanî – Müsbet

Berhevda – Kıyaslama sıfatı

Berlêker – Fiil öncüsü (ön ek)

Birên qisetê – Sözcük tipleri (Partie du discour)

Biserxwe – Bağımsız

Biwêja pronavkî – Adıl niteliğindeki ifade

Biwêjên daçekî – Edat niteliğindeki ifade

Biwêjên gihanekî – Bağlaç niteliğindeki ifade

Biwêjên hokerî – Zarf niteliğindeki ifade

Boriya berdest – Şimdiki vaktin hikâyesi

Boriya çîrokî – D’li geçmişin hikâyesi

Boriya dûdar – Miş’li geçmiş

Boriya têdayî – D’li geçmiş

Daçek – Edat

Dawînî (m.). dawîne – Takı, (son ek)

Dem – Zaman

Dema borî – Geçmiş zaman

Dema niho – Şimdiki zaman

Dema paşî (paş) – Gelecek zaman

Deng – Ses

Dengdar (m.) – Sessiz harf

Dengdêr – Sesli harf

Dengdêra dirêj – Uzun sesli harf

Dengdêra kurt – Kısa sesli harf

Devkî – Oral

Dijraber – Antonym, zıt anlamlı

Durawest – İki nokta

Elfabe – Alfabe

Embaz – Örnek, Example

Eyleta navan – İsim familesi

Gelejmar – Çoğul

Dîrok (m.) – Tarih

Drûv (n.) – Biçim

Drûvandin – Teşkil etmek

Drûvê pirsiyarkî – Soru biçimi

Erînî – Olumlu

Gihanek, (m.) – Bağlaç

Girdek (m.) – Büyük harf

Girêka duta – Duble conjunction (çift fiil çekimi)

Girêka yekta – Kolay çekim

Guhêrbar – Değişken

Guherker – Affix

Hevenav – Cins isim

Helbestvan – Şair

Hevdeng (n.) – Sesteş (homonym)

Hevedudani – Bileşik

Hevgirêdayî – Uygunluk

Hevok (m.) – Cümle/ phrase

Hevoksazî – Sentaks, sözdizim

Hînker – Alıştırma

Hodeng – Ünlem

Hoker (m.) – Zarf

Hûrdek, hûrek – Küçük harf

Hûredar – Küçülüm

Hûrîndarî (m.) – Tahlil

Jmarnav – Sayı isimleri

Kes – Şahıs

Kesandin – Fiil çekimi, conjugation

Kesên lêkerê – Fiil çekimi

Kesê diwemîn – İkinci şahıs

Kesê yekemîn/ pêşîn – Birinci şahıs

Kesê seyemîn – Üçüncü şahıs

Kevane – Parantez

Kifşdarî – Belirtme tümleci

Kirde – Özne, fail

Kîte – Hece

Komek (m.) – Phrase

Lêker (m.) – Fiil

Lêkera bêrêz – Kurala uymayan fiil

Lêkera arîkar – Yardımcı fiil

Lêkera biservehatî – Kurallı fiil

Lêkera gerakî – Faal fiil

Lêkera nebiservehatî – Kuralsız fiil

Lêkera geranî – Geçişli fiil

Lêkera pêgerandî – Geçişsiz fiil

Lêkera hevedudanî – Bileşik fiil

Lêkera negerokî – Pasif fiil

Lêkera kesîn – Şahıslı fiil

Lêkera lebatî – Faal fiil

Lêkera negeranî – Geçişsiz fiil

Lêkera nekesîn/ nekesanî – Gayrişahsi fiil

Lêkera pronavkî – Dönüşlü fiil

Lêkera sergerandî – Geçişli fiil

Lêkera rêzdar – Kurala uyan fiil

Lêkera tebatî – Pasif fiil

Lêkera xwerû – Kolay fiil

Leparandin – Fiil çekimi

Mê (m.) – Dişi

Nav (n.) – İsim

Navder – İsim

Navê hevedudanî – Bileşik isim

Navên kombêj – Kollektif isim

Navên nenêrbaran – Soyut isim

Navên nêrbaran – Somut isim

Navên sade – Yalın isim

Navlêk – Terim

Neguhêrbar – Değişken olmayan

Nêtar – Nötr

Newşe (m.), Helbest – Şiir

Newşekar, – Şair

Neyinî – Olumsuz

Nivîskî – Yazılı

Nîşandek – Noktalama

Nîşandeka axaftinê – Konuşma çizgisi

Nîşandeka dunikan – Tırnak işareti

Nîşandeka hêdanê – Nida işareti

Nîşandeka pênekan – Uzun çizgi

Nîşank (m.) – İşaret

Pareka neyîniyê – Olumsuzluk öğesi

Paşdanî – Son ek

Perçehevok. – İlgeç, edat

Perçeyên axaftinê – Sözcük türleri

Pêşe m – nesir

Pêşekar – Nesir yazarı

Pevdak (m.) , pevdeng – Çift harf

Pevhatin – Uyum

Pêwar, n – Mahallî, lokal

Piçûkker – Küçültme eki

Pêşdanî – Ön ek

Pirejmar (m.) – Çoğul

Pirenav (n.) – Kollektif isim

Pirkîte – Çok heceli

Pirs – Söz, sözcük

Pirsa sade – Yalın sözcük

Pirsînî – Soru

Pronav – Zamir

Pronavê girêkî – İlgi zamiri

Pronavê îşarkî – İşaret zamiri

Pronavê kesîn – Şahıs zamiri

Pronavê kirdewar – Özne olan zamir

Pronavên bîrdar – Özel zamir

Pronavên destdaniyê – İyelik zamirleri

Pronavên hevdudîtiyê – İşteşlik zamirleri

Pronavên kesîn – Şahıs zamirleri

Pronavên kurtkirî – Kısaltılmış zamirler

Pronavên hevedudanî – Bileşik zamirler

Pronavê lihevxistî – Bileşik yahut kısalmalı zamir

Pronavê nebinavkirî – Belgisiz zamir

Pronavê pêger /têrker – Tümleç zamir

Pronavê pêkhatî an girêkî – İlgi adılı/zamiri

Pronavên pêşker – İşaret zamir/ gösterme adılı

Pronavê pirsyarkî – Soru zamiri

Pronav û daçekên hevgirtî – Kaynaşmış Zamir ve edatlar

Ra (n.) – Kök

Rader (m.) – Mastar

Dawîneyên lêkeran – Fiil bitimi/ Mastar eki

Rakişandin – Türetme

Ranima – Kökenbilim

Rastnivîsî – İmla usulü

Rawe (m.) an derawa – Kip (fiil k.)

Rawest – Nokta

Rawestên peyhev – Üç nokta

Raweya bilanî – Dilek kipi

Raweya çêbiwar – İsim ve sıfat fiil

Raweya fermanî – Buyruk kipi

Raweya gerane, – İstek kipi

Raweya gerînî/ hekînî – Kaide kipi

Raweya parnihayî – Şimdiki vakit ortacı

Raweya pêşkerî/ pêşker – Haber kipi

Raweya rader – Mastar

Rengdêr (m.) – Sıfat

Rengdêrên îşarkî – İşaret Sıfatları

Rengdêrên Xwedîtîyê – İyelik sıfatları

Rengdêrên Jmarda – Asal sayı sıfatları

Rengdêra jimarîn ya paydarî – Sıra sayılar

Rengdêra jimarîn ya rasteder – Asıl sayılar

Rengdêra jmarîn – Sayı sıfatı

Rengpêşda – Örnek

Rengdêrên rêzda – Sıra sayı sıfatları

Rengdêra nebinavkirî – Meçhul sıfat

Rengdêra pirsiyarkî/ pirskerî – Soru sıfatı

Rengdêrên wesfîn/ çawabûnê – Nitelik sıfat

Rêzahev/ hevmana – Anlamdaş

Rêzana zimên – Dilbilgisi

Rêzman (m.) – Dilbilgisi

Serdanî – Niteleyici

Serdayî – Vurgu

Serenav (n.) – Özel isim

Spehênivîsî – Hoş yazı

Serve – Obje, tümleç

Serveya nerasteder – Dolaylı tümleç

Serveya rasteder – Düz tümleç

Şewane (m.) – Nazım

Şewane kirin – Nazım haline getirme

Tewandin – İsim çekmek

Tewang (m.) – İsim çekimi

Têrker – Tümleç

Têrkera gerandî an geranî – Düz tümleç

Têrkera negerandî an negeranî – Dolaylı tümleç

Tîp (m.) – Harf

Tof (m.). – Küme, küme

Veqetandek (m.) – Tarif harfi

Veqetandek (m.) – İyelik takısı

Veqetandeka parkî – Tanımlık takısı

Vîje (m.) – Edebiyat

Xuyadar (m.) – Yükleç

Yekejmar (n.) – Tekil

Yekîte – Tek hece

Zayend (m.) – Cins

Zayenda mê – Dişil

Zayenda nêr – Eril

Zman axaftinê – Konuşma dili

Zmanê nivîsandinê – Yazı dili

Kaynak: Gazete Duvar