Havra Sokağı’nda yaşayan Yahudi mirası: Boyoz ve subiya

İZMİR- İzmir’in en eski çarşılarından biri olan Havra Sokağı, sadece ticaretin değil, kültürlerin, inançların ve insan kıssalarının de buluşma noktası. Yahudi toplumunun belleğinde derin izler bırakan bu sokak, fırınlardan yükselen ekmek kokusuyla, dükkan sahiplerinin sohbetleriyle hayat buluyordu. Üstelik İzmir’in simgesi haline gelen boyozun da 15’inci yüzyılda Sefarad Musevileri tarafından bu kente getirilmesi bize göç öyküsünü bir sefer daha hatırlatıyor.

Havra Sokağı günümüzde de hem mahallî halkın hem de dışarıdan gelen ziyaretçilerin taze ve çeşitli eserler bulabildiği tanınan bir alışveriş noktası. Sokak, bugün de İzmir’in canlı ticaret hayatının değerli bir kesimi olarak varlığını sürdürüyor. Bu söyleşide, Havra Sokağı’nın geçmişini ve bugünkü izlerini, onun yakın şahitlerinden biri olan İzmir Yahudi Kültür Mirası Projesi Koordinatörü Nesim Bencoya ile konuştuk. Anıları, yerleri ve değişen vakitleri anlatan Bencoya, bu sokağın sadece bir geçiş yolu olmadığını, birebir vakitte bir kültürel miras olduğunu hepimize bir sefer daha hatırlattı.

İzmir Yahudi Kültür Mirası Projesi Koordinatörü Nesim Bencoya

‘HAVRA SOKAĞI, İZMİR’İN KOZMOPOLİT YAPISININ EKSİKSİZ BİR İFADESİ’

Havra Sokağı İzmir’in tarihinde nasıl bir kıymete sahip? Sizce bu sokak İzmir’in kültürel kimliği ve toplumsal belleği açısından ne tabir ediyor?

Bence Havra sokağını Kemeraltı kapsamında ele almak gerekir. Havra sokağı Kemeraltı’nın ayrılmaz bir modülü ve onunla devamlı etkileşim içinde olan bir sokak. Dünyanın en büyük açık hava çarşılarından biri olan Kemeraltı, yüzlerce yıldan bu yana İzmir’in, hatta Ege Bölgesinin ticaret, inanç ve kültür merkezi pozisyonunu koruyor. Bu niteliğiyle Unesco Kültür Miras’ına aday olurken, günümüzde bir açık hava müzesi niteliği kazanıyor. Tarihi Kemeraltı; sivil mimari örnekleri, mescitleri, hanları, eski ve yeni ticarethaneler, imalathaneler, kaybolmaya yüz tutmuş meslekler ve el sanatlarının korunduğu klâsik işletmeler ile tarihi bir liman kentinin tüm ögelerini sergiliyor.

Yüzlerce yıldır tıpkı isimle anılan Havra Sokağı etrafında Eski Yahudi Mahallesi oluştu ve bu mahalle tarihi sinagoglara, okullara, kortijolara, hamamlara, kaşer şaraphanelere, hastanelere mesken sahipliği yaptı. Bu yapıların birçoğu bugüne ulaşarak özgün sinagogların bir kompleks olarak korunduğu, dünyada diğer bir örneği olmayan, seçkin bir kültür mirası oluşturdu. Bu alanın merkezinde olan Havra Sokağı, İzmir’in çok kültürlü yapısının en değerli göstergelerinden hasebiyle İzmir’in kimliğinin de temel taşlarından birisi. İzmir, çok kültürlü, çok kimlikli etnik yapısı ile tarih boyunca öbür yerleşim ünitelerinden farklı bir yapıya sahip oldu. Türk nüfusun yanı sıra, Rumlar, Ermeniler ve Yahudi nüfusu da bu topraklarda hayat buldu. Bu sokak, etrafında kültürel çeşitliliğin en ağır halde yaşandığı yerlerden olması ile İzmir’in kozmopolit yapısının harika bir tabiri. Kozmopolitlik yahut kültürel çeşitlilik de aslında İzmir’i en güzel tanımlayan bir özellik.

Sinagog

Havra sokağının bir noktası var ki, oradan doğuya baktığımızda Agora antik kentinin duvarlarını, batısında Kestanepazarı Mescidini, kuzeyde birbiri yanına dizilmiş sinagogların girişini, güneyde ise tarihi çikolata fabrikasını ve onun ötesinde Sevgililer Sokağı yahut eski ismiyle Hahambaşı Sokağını görebiliriz. Yani İzmir’in kültürel çeşitliliğini Havra sokağının tek bir noktasından gözlemleyebiliyoruz. Harikulade değil mi? Lakin, sokak yıllar içinde pek çok müdahaleye uğradı ve son olarak da sokağın üstünü değişik açılardan örten örtüler bu görüntünün görülmesini artık engelliyor. Bu biçimde de kelamını ettiğimiz kimlik fark edilmez oluyor. Bu tip müdahaleler devam ederse Havra Sokağı kimliğini ve münasebetiyle İzmir kıymetli bir kent kimliği öğesini kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kalır.

Bu yapılar ve sokaklarda somut olanla soyut olan iç içe geçiyor, kent sonlarını aşarak dünya tarihinin bir kesimi haline gelen değerli öykülere de tanıklık ediyor. Antik gelenekleri günümüze bağlayan, tarihi süreçlerin, değişimlerin ve etkileşimlerin tabiri olan mimari sentezler sergiliyor. Bu özellikler Havra sokağını yalnızca bir sokak yahut bir pazar değil bir anıt pozisyonuna getirmektedir ve bu anıt İzmir’in kültür mirası için son derece değerlidir. Bu anıtın bir kültür varlığı olarak sürdürülebilirliği için yapılacak müdahaleler konusunda çok dikkatli olmak, hafızasını silen müdahalelerden kaçınmak gerekir.

‘HAVRA SOKAĞI YAHUDİ NÜFUS VARKEN CIVIL CIVIL BİR ÖMÜR MERKEZİYDİ’

1893 yılında İzmir merkezde Yahudi nüfusu yaklaşık olarak 15 bin idi ve 50’ye yakın sinagog bulunmaktaydı. 20’nci yüzyılın başlarında Avrupa ile ABD’ye ve 1948’de İsrail’e göç sonrası sayıları 2 bin beş yüze kadar indi. Yaşanan bu göçler Havra Sokağı’nı nasıl etkiledi?

Evet, Musevilerin İzmir’deki geçmişinden kelam ederken genelde sinagoglar ve sayıları hatırlatılır. Sinagoglar, dinin hâkim olduğu bir devirde elbette nüfus yoğunluğunun bir göstergesidir ancak yalnızca sinagog yoktu. Bu sayımın yapıldığı yılda birçok okul, şaraphane, restoran ve meyhane üzere cümbüş yerleri ve hastane de eski Yahudi mahallesi ve Havra Sokağının yakın etrafında yer alıyordu. Yani, Havra sokağı ve etrafı Yahudi nüfusun ağır olduğu cıvıl cıvıl bir hayat merkeziydi.

Yahudilerin bölgeyi terk etmesi ile Havra sokağı ve yakın etrafı yalnızca bir çarşı/pazar olarak varlığını sürdürdü. Bu nedenle iş saatleri boyunca aktif olan bölge akşamları ıssız bir ada haline geliyor.

Havra Sokağı- İzmir

Zorunlu olarak göç edenler ve eksilerek kalanlar Havra Sokağına, mahallerine ve İzmir’e sizce hangi hislerle bakıyor?

İnsanın doğum yeri yalnızca coğrafik bir olgu değildir. Bunu şu yahut bu nedenle doğup büyüdüğü yeri terk eden herkes bilir. Büyüdüğü yerlerin, lisanının, arkadaşlıkların eksikliğini iliklerine kadar hisseder. Göç edenlerin kimileri eski mahallerini, meskenlerini, kendilerinin yahut büyüklerinin geçmişte ibadet ettikleri sinagogları, okudukları okulları ziyarete geldiklerinde hislerini dizginleyemez, gözyaşları tutulamaz. Hasret, hüzün ve memnunluk iç içe geçer.

‘ZİYARETÇİLERE KÜLTÜREL TECRÜBE FIRSATI SUNULMUŞ OLUYOR’

Yahudilerin ibadethanelerinin bu bölgede bulunuyor olması hala burayı Museviler tarafından değerli kılıyor. Geçmişten bugüne baktığınızda Yahudi cemaatinin Havra Sokağı üzerindeki tesirleri devam ediyor mu?

Maalesef Havra Sokağının üzerinde bugün Yahudi nüfus yahut esnaf kalmadı. Esnaf profili son devir tarihi süreçlerde değişti ve Havra Sokağının tarihine hem köken hem de meslek bağlamında yeni katmanlar eklendi.

Ancak tarihi yapılara ek olarak şöyle hoş bir şey var Havra Sokağı etrafında: Museviler artık bölgede yaşamamalarına karşın, birtakım gelenekler hala sokaklarda yer almaya devam ediyor. Bunlardan biri hepimizin bildiği boyoz, başkası ise daha az bilinen Yahudi içeceği subiya. Böylece çevreyi ziyaret edenlere bir kültürel tecrübe fırsatı daha sunulmuş oluyor. Hoş ve zenginleştirici bir etki!

Ek olarak İzmir Yahudi Cemaati geniş kapsamlı bir kültür mirası müdafaa projesi ile Havra sokağı etrafında bulunan 9 sinagogu kent ömrüne kademeli olarak katıyor. İzmir Sefarad Kültürü Şenliği üzere etkinlikler aracılığı ile bölgeyi bir cazibe merkezine dönüştürmeye yardımcı oluyor. Bu bağlamda alışılmış ki Yahudi Kültür Mirasının faal tesirinden kelam ediyoruz.

Etz Hayim Sinagogu

‘YEREL İDARENİN MÜDAHALESİNE GEREKSİNİM VAR’

Havra Sokağı’nı korumak ve gelecek jenerasyonlara aktarmak için neler yapılabilir?

Bence Havra Sokağını tek başına ele almak tam bir tahlil getirmez. Havra Sokağını en azından yakın etrafı ile birlikte düşünmek gerekir diye düşünüyorum. Sonuçta Kemeraltı’nın art sokaklarından bahsediyoruz ve bu sokaklarda çarşının dışında bir hayat yok. Bu alanı yaşatmak gerekiyor ve bu da kimi kurumlar tarafından lisana getirildiği üzere yalnızca sanat atölyelerinin ve gibisi yerlerin açılması ile olmaz. Alanın tümünün gün uzunluğu yaşaması, toplumsal manada aktif olması gerekir. Bunun için burada mahallî idarenin müdahalesine gereksinim var. Bilhassa toplumsal belediyecilik fikri ile hareket eden belediyelerin paydaşları ile birlikte, bu art sokaklarda fiyat açısından avantajlı öğrenci yurtları açmalarının hem dar gelirli ailelere hem de Kemeraltı’nın bu kısmına faydalı olacağı niyetindeyim. Birkaç yüz öğrencinin, hele bunların ortasında bol ölçüde mimarlık ve hoş sanatlar öğrencilerinin bulunması alanın hayatını büsbütün değiştirecektir ve Havra Sokağının sürdürülebilirliğine değerli katkı koyacaktır.

Havra Sokağı ve etrafında İzmirlilerin ortak hafızası ve kimliğinin temel bir ögesi olan tüm somut ve somut olmayan bedellerin gelecek kuşaklara aktarılması çok değerli ve sürdürülebilmesi de elzemdir. Bu pahaların en somut sözü olan yapıların özgün özellikleri ile korunması farklı kuşaklar ve kültürler ortasında hürmet, diyalog ve anlayışı teşvik edecektir. Bu bağlamda, muhafaza unsurlarını gözeterek yürütülen çalışmaların ve üretilen bilginin sürekliliği elbette son derece kıymetli.

‘TARİHİ YAPILARIN RUHUNU KORUMAKTA SORUN YAŞIYORUZ’

Peki, neler yapılmamalı?

Daha evvel de belirttiğim üzere, Havra Sokağını bir kültürel çeşitlilik anıtı olarak ele almak gerekir. İsmi üstünde; Havralar Sokağı, yani 17’nci yüzyılda kurulmuş ve bugüne kadar varlığını sürdürebilmiş olan sinagoglardan ismini almış bir sokak… Bu sokak, eski Yahudi mahallesinin merkezi arteri olması nedeniyle üzerinde Yahudi kültür mirası yapıları mevcut. Örneğin Şaraphane binası, 1950’li yıllarda Akın Pasajı olarak kullanılmaya başlanmış, bu isimle kent hafızasına yerleşmiş fakat bu yapıyı inşa eden, İzmir Yahudi Cemaati. Siren Bora’nın ulaştığı eski kayıtlarda, 1839 tarihli bir arşiv dokümanı şaraphanenin büyütülmesinden ve işleyişinden kelam ediyor. Bu bulgu Havra sokağının tarihine değerli bir ışık tutuyor. Demek ki inşa tarihi daha eski olmalı. 1923 tarihine dek Şaraphane olarak kullanılıyor. 1923 tarihinde Yahudi Yetimhanesi oluyor, 1950’li yıllarda da satılarak Akın Pasajı ismini alıyor. İzmir’in kimliği ile ilgili bu kıymetli eser görmezden gelinip, bu yapının yalnızca son aldığı isimle anılması ve bu formda hafızaya yerleştirilmesi İzmir’in ve Havra sokağının bize sunduğu kültür mirasının ve İzmir kimliğinin silinmesine yol açabiliyor. İşte bunu yapmamak gerekir!

Şaraphane yakınında buna misal bir olay daha hatırlatabilirim. Kurtuluş mahallesi hudutları içinde olan Kadı Hamamı yanında bir kortijonun onarımı yapılmıştı. Yapının gerçek ismi tespit edilmiş olmasına karşın, yapı Mavi Kortejo olarak tescil edildi. Bununla da kalmadı, tanıtım tabelasında bu yapının tüm ikazlara karşın İzmir Yahudi kültür mirasının bir modülü olduğundan kelam edilmedi. Bunu da yapmamak gerekir!

Bu onarımlar maalesef İzmir Büyükşehir Belediyesi liderleri tarafından yönetilen Tarkem Şirketi tarafından yapıldığı için kültür mirasını müdafaa vizyonu ile meydan gelen bu zıtlığı gidermenin İzmir Büyükşehir Belediyesinin bir misyonu olduğunu düşünüyorum.

İzmir boyozu

‘BOYOZUN BİRİNCİ ÜRETİLDİĞİ YER ESKİ YAHUDİ MAHALLESİ’

Bugün İzmir’in en değerli kültürel göstergelerinden olan ve herkesin sahiplendiği boyoz, Sefarad Musevileri tarafından İzmir’e hangi periyotta getirildi? Museviler boyozu hangi özel günlerde yahut bayramlarda tüketirdi?

Boyoz sözü İspanyolcadır. İspanya’nın Katolikleştirilme sürecinde sürgün edilen Museviler, yanlarında inançları ile birlikte öteki şeyler de taşırlar buralara. Bunların başında Ladino lisanı ve ona bağlı olan kültürleri gelir.

Boyozun 500 yıldan fazla bir müddettir İzmir’deki Yahudi cemaatince meskenlerde üretiliyor olmasına karşın bu eserin ne vakit ticari bir eser haline geldiğini bütün İzmir’de satıldığını bilmiyoruz. Bu mevzularda, herkes üzere biz de araştırmacılar tarafından aydınlatılmayı bekliyoruz.

Bir Yahudi gastronomisi eseri olan boyozun birinci üretildiği ve İzmir’le tanıştığı olan yer eski Yahudi Mahallesidir. Yani Havra sokağı, Tilkilik etrafı. Bugün tek bir Yahudi bireyin orada yaşamamasına karşın, her adım başında bir boyozcunun olması, onun yanısıra bir öbür Yahudi gastronomik öğesi olan kavun çekirdeklerinden yapılan bir içecek olan Subiya’nın satılıp tüketilmesi kültür mirasının kendi doğalında sahiplenilmesinin ve korunmasının harikulade bir örneği.

Subiya

Yukarıda örneğini verdiğim Mavi kortijo ve Akın pasajı da özgün olarak muhakkak bir kültüre ilişkin olup ortak mirasımız haline gelmiştir. Lakin, motamot boyoz ve subiya örneğinde olduğu üzere bu mirasın kökenini belirtmekten ve kabul etmekten çekinmemeliyiz, zira bu rengimize renk, kişiliğimize katmanlar ekleyip İzmir’i ve İzmirliyi yalnızca zenginleştirmektedir.

Kaynak: Gazete Duvar