Gezegenden Mektuplar | Zelzele değil insan yanılgısı öldürüyor: Stratejik plan yapılmalı

Türkiye’de maalesef doğal afetlerin felakete dönüşmesi yeni normalimiz haline geldi. İnsan hayatının ne kadar bedelsiz olduğu hepimize her geçen gün tekrar tekrar hatırlatılıyor. Bu önlenebilir felaketlerin en büyüğü de ülkeyi derinden sarsan 6 – 20 Şubat Kahramanmaraş depremleriydi. Bir bölge yerle bir oldu; on binlerce insan, yılların birikimi olan ihmaller, plansızlık ve umursamazlık nedeniyle hayatını yitirdi. Felaketin üzerinden 2 yıl geçti. Lakin ne yaralar sarıldı ne de kentlerin üzerindeki toz bulutu kalktı. Geçen iki yıla dönüp bakınca bölgeden hâlâ tıpkı feryatların yükseldiğini duyuyoruz.

Yaklaşık iki yıldır başta Hatay olmak üzere zelzele bölgesini saran molozların toz bulutu yerini yeni inşaatların toz bulutuna bıraktı. Hava kirliliği ölümcül bir tehdide dönüştü. Bölgede yaşayanlar bir nefes almak için dışarıya çıkıp yürüyemeyecek hale geldi. Bölgede toz bulutları ortasında ömür gayreti sürerken Antakya Etraf Müdafaa Derneği, Dünya Mirası Adalar Ekoloji ve Kültür Derneği ile Asi – İstanbul Sivil İnisiyatifi, sarsıntı bölgesinde daha düzgün bir ömür ve sivil bir etraf planı için bir ortaya geldi. Bölgede yaşayanların yanı sıra Türkiye’den ve yurt dışından farklı disiplinlerde uzman isimlerin de takviyesiyle çalışmalara başlandı.

TÜRKİYE’DE SİVİLLER TARAFINDAN YAPILAN ETRAF PLANI

Büyük ölçekli ve küçük ölçekli etraf planları, ilgili resmî kurumlar tarafından yapılır ve onaylanır. Dünyanın birçok bölgesinde de yaşanabilir, iklim krizine güçlü, sürdürülebilir kentlerin planlamasında birinci adım etraf tertibi planlarıdır.

Sivil toplum kuruluşları da bundan hareketle kolları sıvadı: Havası pak, suyun içilebildiği, verimli topraklarının ekilebildiği, tüm canlıların birlikte yaşayabildiği, sarsıntılara dirençli, daha inançlı, adil, tabiat dostu ve afetlere güçlü bir gelecek inşa etmek maksadıyla yola çıktılar ve “Asi Etraf Vizyon Planı”nı oluşturmaya başladılar.

‘ÇALIŞMALAR, ZELZELEDEN EVVELKİ PLANLARA NAZARAN YAPILIYOR’

Konuyla ilgili merak ettiklerimi Dünya Mirası Adalar Ekoloji ve Kültür Derneği Başkanı Derya Tolgay’a sordum. Tolgay’a yönelttiğim sorular ve aldığım cevaplar şöyle:

Derya Tolgay

Böyle bir çalışmaya neden muhtaçlık duydunuz?

Felaketin çabucak akabinde gördük ki, yaşadığımız yıkım sadece sarsıntının değil, insan yanlışlarının da bir sonucuydu. Zelzelenin birinci gününden itibaren biz ne yapabiliriz diye düşünmeye başladık. Dünyanın en etkin sarsıntı nesillerinden birinde yaşamamıza karşın tabiatın maddeleri hiçe sayıldı, tarım alanlarına, ovalara ve sulak bölgelere imar müsaadesi verildi, kâfi dayanıklılıkta olmayan yüksek katlı binalar dikildi, imar barışı ismi altında kaçak yapılar yasallaştırıldı. Tarımı, tabiatı ve insanıyla bir bütün olan bu coğrafya için sürdürülebilir bir gelecek inşa etmek hepimizin sorumluluğu. Bu doğrultuda 1:100.000 ölçekli planlar ve ÇED süreci ile doğal kaynaklarımızı koruyarak etraf dostu inşaat ve yapılaşma tekniklerini destekliyoruz.

İlgili resmî kurumlarla çalışmanız kapsamında görüştünüz mü?

İlçe belediyeleri, STK’ler ve uzmanlarla görüştük. Çalıştaylar yaptık, alanda drone’lar ile çekimler gerçekleştirip, farklı bölgelerdeki etraf ve ekoloji odaklı görüşmeler yaptık fakat şimdi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile görüşmedik. 1:100,000 etraf planlarına erişmeye çalıştık ancak yalnızca sarsıntı öncesinde hazırlanmış olan Hatay İli Etraf Tertip Planı var elimizde. Bunun dışında bölge için hiçbir plan bakanlık sitesinde şu anda paylaşılmıyor. Şu an Hatay’daki imar faaliyetleri, inşaatlar zelzele öncesi yapılmış imar planları üzerinden işliyor. Sarsıntıdan sonra yapılmış bir imar olanı yok.

Çalışma bitiğinde raporu, Hatay Belediye Başkanlığı, valilik, tüm milletvekilleri ile Etraf Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’yla paylaşmak istiyoruz.

Bir de bölgede taş ocakları sorunu var sanırım…

Asi havzasında 60’tan fazla taş ocağı bulunuyor. Bunların birçoklarının filtreleri yok, kontrol yok. Büsbütün yanlış yerde, okul yahut oyun parkı yanında bile olabiliyor. “ÇED gerekli değildir” denilerek halk sıhhati yok sayılıyor. Meğer barınma kadar pak hava ve pak su da yaşamsal değerde… Biri başkasının önünde düşünülemez.

DEPREM SONRASI YENİ TEHDİT: HAVA KİRLİLİĞİ

Tam bu noktada sarsıntı bölgesindeki hava kirliliği bedellerine baktım. Pak Hava Hakkı Platformu, Türk Tabipleri Birliği ve Hatay Tabip Odası ile yürüttükleri Beton Santralları ve Hava Kalitesine Tesirleri çalışmasına nazaran bölgede hava kirliliği öteki bir afete dönüşmüş. Antakya’daki beton santrallerinden kaynaklı toz kirliliğinin değerlendirildiği çalışmaya nazaran, partikül husus (PM10 ve PM2.5) seviyeleri, Dünya Sıhhat Örgütü kılavuz bedellerinin 2-3 katı üzerinde saptanmış. Bununla birlikte zelzele bölgesinde çok sayıda kentte de hava kirliliği hâlâ nizamlı ölçülmüyormuş ve şeffaf data paylaşımı eksikliği varmış.
Yine çalışmaya nazaran kronikleşmiş hava kirliliği nedeniyle teneffüs yolu hastalıkları, kalp rahatsızlıkları ve kanser riski artıyor! Hava kirliliği, bölgede gözle görülür, ölümcül bir tehdit!

Geçen aylarda Avrupa Çevre Ajansı (EEA) tarafından yayımlanan hava kalitesi sıhhat tesiri değerlendirmesine nazaran, Avrupa Birliği’nde yılda neredeyse 240 bin vefat, havayı kirleten değerli etkenlerden biri olan ince partikül hususa maruz kalmayla ilişkilendirilebiliyor. Ayrıyeten Pak Hava Hakkı Platformu’nun (THHP) her yıl tertipli olarak hazırladığı Kara Rapor’un altıncısına nazaran 2022 yılında 68 bin 440 kişi hava kirliliği nedeniyle hayatını kaybetti.

RANT ODAKLI KENTLEŞMEYE KARŞI ALTERNATİF BİR MODEL

Son olarak Tolgay’a çalışmalarını sürdürdükleri “Asi Etraf Vizyon Planı”nın en değerli başlıklarını sordum. Motamot aktarıyorum:

Asi Havzası, Samandağ kıyıları ve Mileyha Sulak Alanı üzere doğal alanların korunarak, zelzele dirençli hayat alanlarının oluşturulması…

Plansız ve süratli yapılaşmanın yerine, bilim ve tabiat maddelerine uygun, inançlı ve afetlere sağlam kentler oluşturulması.

Jeolojik etüdlerin dikkate alınarak inançlı hayat alanlarının belirlenmesi.

Tarım topraklarının ve sulak alanların yapılaşmaya açılmasının engellenmesi.

Toplumsal adaletsizlikleri artıran rant odaklı kentleşme modeline karşı, adil ve ekolojik bir planlama yaklaşımının benimsenmesi.

İmar planlarından evvel stratejik vizyon planları ve etraf tertip planlarının yapılması.

Halk sıhhatinin korunması için pak hava, su ve besin güvenliğinin önceliklendirilmesi.

Çevresel sürdürülebilirlik ile afetlere dirençli, sağlıklı ve adil bir kentleşme modelinin oluşturulması.

Hızlı yapılaşma ve rant odaklı kentleşmeye karşı alternatif bir model geliştirmek.

İmar planlarının değil, evvel etraf ve stratejik vizyon planlarının yapılmasını sağlamak.

Tarım alanları, sulak alanlar ve doğal kaynakları koruyarak, halk sıhhatini ve ekolojik dengeyi ön planda tutmak.

‘DEVLET KURUMLARI, ÖNCELİKLE İMAR PLANLARINA ODAKLANIYOR’

Bu noktada öbür bir soru akla geliyor: Bakanlık ve belediyelerin yaptığı yahut yapacağı planlar neden yetersiz? Neden bu türlü bir çalışmaya muhtaçlık duyuldu? Tolgay’ın cevabı şöyle:

“Deprem sonrası konut gereksinimi acil bir mevzu olsa da sürdürülebilirlik ve halk sıhhati göz arkası ediliyor. Kentlerin, plansız bir formda ve bilimsel bilgilere dayanmadan yine inşa edildiğini görüyoruz. Devlet kurumları, öncelikle imar planlarına odaklanıyor, lakin bu planlardan evvel yapılması gereken stratejik vizyon planları ve etraf tertip planları ihmal ediliyor. İmar barışı ismi altında geçmişte kaçak yapılan binaların yasallaştırılması, yeni felaketlere davetiye çıkarıyor. Halk sıhhati, etraf müdafaa ve toplumsal adalet üzere ögeler, imar planlarında ekseriyetle ikinci planda kalıyor.”

Tolgay, “plansız kentleşme ve denetimsizliğin, yeni afet risklerini artırdığına” dikkat çekiyor, ihtarlarda ve tekliflerde bulunuyor. Türkiye’nin her afette yaşadığı büyük kayıpların en kıymetli nedenlerinden birinin plansızlık olduğu düşünüldüğünde, sivil toplumun bu teşebbüsünün değeri daha da uygun anlaşılıyor.

Kaynak: Gazete Duvar