Genç Marx’ın mizahi yüzü: Scorpion ile Felix

Karl Marx’ın şimdi 19 yaşında yazdığı ve kimi kısımları eksik olarak günümüze ulaşan romanı “Scorpion ile Felix” Sabri Gürses çevirisiyle SRC Kitap tarafından yayımlandı. Marx’ın pek bilinmeyen gençlik devrine ilişkin mizahi roman teşebbüsünü kitabın tercümanı Sabri Gürses’le konuştuk. Çeviri sürecinde karşılaşılan zorluklar, metnin bağlamsal ayrıntıları ve Marx’ın mizah anlayışı üzere başlıklar üzerine fikir alışverişi yaptığımız röportajda Marx’ın gençlik periyoduna ilişkin bu farklı çalışmayı anlamak ve periyodun toplumsal, kültürel şartlarıyla ilişkilendirmek üzerine bir tartışma gerçekleştirdik.

Mütercim Sabri Gürses

Karl Marx üzere bir figürün mizahi bir romanını çevirmek, tarihi ve edebi bağlamları birleştirmeyi gerektiriyor. Çeviride bu dengeyi nasıl kurdunuz?

Teşekkür ederim bu giriş sorusu için. Mizaha yatkınlığım var mı bilmiyorum, ancak hevesim ve merakım var. Sinik alaycılık bizim nesle sinmiş bir alışkanlık tahminen, ancak onun dışında da her şeyi alaya alıp tenkitten geçirmekten vazgeçemem. Esprili olduğum manasına gelmiyor bu olağan. Ancak daima mizahın peşinde oldum, gençken Aziz Nesin, Efraim Kişon, Don Camillo ve fıkra okumayı çok severdim, Gargantua ile Oblomov’u başucu kitabım yapmıştım, sonra ikisinin de peşini bırakmadım. Bahtin’in Gargantua’daki mizah üzerine, halkın nasıl güldüğü, Rabelais’nin bunu nasıl öğrendiği üzerine olan çalışmasını çevirdim. Latife üzere lakin mizah yayıncılığına da soyundum bir orta – Mizahın Şifresi diye bir kitap çevirip yayınladım. Bütün bunlar bir yana, ben o denli bir meskende büyüdüm ki gece gündüz toplumcu kitaplar, mecmualar okunur, bu toplum için Marksist bir tahlilin nasıl bulunacağı tartışılırdı. Babam çatık kaşlı, önemli bir düşünürdü; annem de şen şakrak, sanatçı tarafı ağır basan bir müellif. Ben önemli halde Marx-Engels-Lenin okumaya başlamadan evvel (tuhaf lakin çok az Mao ve Stalin okudum), onların sosyalizmiyle tanıştım. Engels’in şablonları beni erkenden sıktı, Lenin’in ideoloji ve bilime düşkünlüğü cazibeli geldi, Marx’ın iktisat ideolojisine kattıkları, Hegel’i tepetaklak ettiğini savunması hoşuma gitti. Lakin oradan anarşistlere, kaçırılmış fırsatlara savruldum – Bakunin, Kropotkin ve bütün kütüphaneleri yok etmeyi hayal eden Rus anarşistleri, Kronşdatlılar hoşuma gitti. Marx’laşmaya çalışan Bookchin’e sempati duysam da, Mumford’u daha kendime yakın buldum sanırım.

Scorpion ile Felix, Karl Marx, Mütercim: Sabri Gürses, 92 s., SRC Kitap, 2025.

Tabii bütün bunlar yok Marx’ın Scorpion ile Felix’inde. Marx’a yine, çeviribilim çalışmalarında nasıl yararlanabilirim diye dönünce keşfettim bu çok uygun saklanmış roman teşebbüsünü. Marx’ın Kutsal Aile’sinden çok etkilenmiştim ben. Edebiyat eleştirisi çalışan herkesin, aslında her müellifin okuması gereken birkaç kitaptan biridir o – ve artık geriye bakarken, şunu diyebilirim, onu okurken müellif olmaya çalışmış birinin, ideoloji değil edebiyat çalışmış birinin elinden çıkmış üzere gelmişti bana. O kitapta Marx maddeciliği bir edebiyat eleştirisi prosedürü olarak kullanıyor ve bizim bugün birçoklarını tanımadığımız idealist, Hegelci, tahminen ütopik sosyalist bir etrafa yöneltiyor eleştirisini. Scorpion ile Felix’e maalesef bu sonraki periyoda dair okumaların yüküyle baktım, aslında daha pak bir formda, hiç sonraki Marx’ı, bizim sevdiğimiz Marx’ı tanımadan, genç Marx’ı on dokuz yaşındaki küstah, hayalkırıklığı içinde, meyhanelerde gezerkenki haliyle görebilmek âlâ olurdu. Zira biz Marx’ın mizah romanı ya da mizahi romanı deyince kaçınılmaz olarak başımızdaki Marx’ın yazdığı bir şeyi istiyoruz, halbuki orada o yok, orada meskenden uzak, üniversiteyi bitirip iş bulmaya heves eden, daha tezini bile bitirmemiş bir delikanlı var. Rimbaud üzere biri olabilirdi, dahice şiirler yazıp ortalığı şiiriyle sarsabilirdi, lakin o denli biri değil. Latince biliyor, Ovidius çeviriyor, bunu da Scorpion ile Felix’e yansıtıyor. Kabızlıkla ilgili kaba latifeye yöneliyor, David Hume’la açıkça alay etmeye çalışıyor, tahminen de buradan değişik bir ideoloji mizahı çıkabilirmiş, keşke bitirseymiş, daha çok kısım bıraksaymış diyeceğiz ister istemez. Duncan Large, Margaret Rose üzere araştırmacılar ve biz de biraz büyük bir bağlama bağlayabilmek için Tristram Shandy taklidi görmek istiyoruz burada, lakin bence daha sade bir açıklama mümkün, Marx devrin ünlü bir Alman muharririni, Richter’i taklit etmiş – tahminen onun Shandy’yi taklit ettiğini bilerek – ve tahminen onu ideoloji mizahı yapmak üzere kullanmak istemiş – ve tahminen de kolay bir meyhane cümbüşü olarak denemiş bunu. Cinsel göndermeler, Grethe karakteri biraz o denli görünüyor. Münasebetiyle on dokuzuncu yüzyıl klasik romanlarının havası kâfi üzere. Ben bol dipnotlu çevirilere bayılırım, fakat buradaki olasılıklar hudutlu, o yüzden detaylı bir önsöz incelemesi gerekli oldu.

Eserin tamamlanmamış olması ve kimi kısımlarının eksikliği çeviri sürecinizi nasıl etkiledi? Bu eksiklikler hakkında dipnotlar eklerken hangi noktalara bilhassa vurgu yaptınız ve okuyucunun metni daha güzel anlaması için ne çeşit açıklamalar sundunuz?

Açıkçası tam bir mütercim rolünde görmedim kendimi, zira yapıtı özgün lisanından, Almancadan çevirmedim. Ben daha çok metni anlamaya çalışan, elimde evirip çeviren bir araştırmacı üzere hareket ettim. Âlâ niyetli aradil, ikinci lisan çevirisi bu türlü bir şey; o yüzden de metnin bağlamını, devrini, tarih içindeki serüvenini anlamak üzere bir çalışma yaptım, ikinci lisan sıkıntısını bu türlü mazur gösterebildim. Bir de olağan metnin tam bir eser olmaması, fragmanlar olması bunu mazur gösteriyor. Yoksa metni 2018’de keşfedip çevirince iki Almanca tercümanına başvurdum, ortak çalışma olsun istedim, lakin heyecanlanmadılar. Pirhasan da farklı bulmamış metni, dipnotlandırıp üzerine düşünmeye gerek görmemiş. İngilizce çeviride çok az dipnot vardı, ben açıklayabildiğim yerlere, okura kolaylık sağlayacak ya da diğer bağlamlara götürecek noktalara dipnot eklemeye çalıştım. Bir de fotoğraflar eklemek faydalı geldi, Marx sakallı bayandan bahsettiğinde fantastik bir uydurma üzere gelebilir, fakat görsel karşılığı olan bir olguymuş bu; ya da metinde bahsettiği Charles Mantel’in bir Selçuklu savaşçısı üzere biri olduğunu hayal edemeyebilir okur, onun için fotoğraf faydalı oldu. Natürel riskleri de var bunun. Örneğin güneşle ilgili bir yerden çıkarım yaparak bunun Hegel okumasından geldiğini öne sürebiliyoruz, lakin Marx’ın o devirde neyi ne kadar okuduğu hakkında kesin bir fikrimiz yok, abartıyor olabiliriz.

“Scorpion ile Felix”in Marx’ın felsefi ve ekonomik çalışmalarına ışık tutan bir metin olduğu belirtiliyor. Sizce bu roman, Marx’ın daha sonraki kanılarına nasıl bir katkı sağladı?

Ben metnin üslubuna bakarak, edebi yeteneğini geliştirmesine, felsefi üslubunu bulmasına büyük faydası olmuş diyebilirim. Önsözde de yazdım, Marx hiç iktisada, iktisadın ideolojisine yönelmeyebilirdi, bu günahı ya da fazileti Engels’e yüklemek lazım. Buradan devam ederek Marx Kutsal Aile’deki parlak edebi-felsefi eleştirisini ortaya çıkarmış, ancak oradan uzaklaşmış sonra. Sosyalist uğraş, Komünist Manifesto buradan yalnızca parlak metaforlarla, hayalgücü yüksek, renkli yazmayı devralmış bence. Manifestodaki üzere kelama “Avrupa’da bir hayalet dolaşıyor” diye başlamak için bu edebi çalışmayı yapmış olmak gerekirdi.

Eserdeki mizah, Marx’ın başka yapıtlarındaki önemli ve polemikçi üsluptan epeyce farklı. Bu mizah anlayışını nasıl yorumluyorsunuz?

Örneğin 16. Bölüm’deki kaba mizah İncil’deki kelam, müjde konusunun alınıp Grethen’in art kısım paklığına bağlanmasına dayanıyor. Bu sert, Rabelaisci, karnavalesk dediğimiz sokak mizahı. Gargantua’yı okuyanlar bilir, en eğlenceli kısımlarından biri onun art kısım paklığı için türlü türlü eşya kullandığının anlatıldığı, bunların listelendiği kısımdır. Marx’ın örneğin Proudhon’a karşı kaba bir polemiğe başvurmasının bu mizah anlayışına dayanmadığını söyleyebilir miyiz – onun Sefaletin İdeolojisi adlı güzel niyetli kitabına Felsefenin Sefaleti diye cevap vermek nereden çıkmış olabilir? Zizek bile çok şakacı olduğu halde, hiçbir çağdaş filozofa bu türlü bir latife yapmış değil. Bu ortada bu mizahi polemiğin de Scorpion ile Felix üzere bir görünüp kaybolduğunu fark etmek enteresan oluyor: Marx hayattayken 1847’de yayınlanmış ve bir daha uzun müddet, 1885’e dek yayınlanmamış. Marx’ın mizahi teşebbüslerinin pek başarılı olduğunu söylemek mümkün değil – yani en azından burjuvaziyle alay ettikleri Komünist Manifesto dışında. Ki o bile tartışılır.

Marx’ın bir düşünür, filozof ve ekonomist olarak bilinen istikametlerine, bu romanı çevirdikten sonra nasıl farklı bir açıdan bakmaya başladınız?

Bu romanı keşfetmek beni diğer bir açıdan sarstı. Seksenlerin sonundaki edebiyat-estetik tartışmaları büyük ölçüde Sovyetlerden ve İngiliz Marksistlerden, Fransız yapısalcılardan çevirilere dayalıydı. Avner Ziss, Kagan, Lukacs vs vardı bir yanda, öbür yanda Eagleton, Williams; derken Eco, Barthes vs belirdi. Bütün bunlar Marksist estetikten, Marx’ın edebiyata yaklaşımından bahsederken daima soyutlamalarla, Marx’ın şu ve şu edebi eserler hakkındaki yorumlarından yola çıkarak, oradan Lenin’in ne dediğine vs bakarak hareket ediyorlardı. Hiçbir yerde Marx’ın kendi edebi teşebbüslerinin husus edildiğini hatırlamıyorum. Scorpion ile Felix diye bir roman teşebbüsü, yani Marx’ın şahsen edebi metin üretmeye çalışmış olması hiçbir yerde geçmiyordu. Aslında şaşırtan bir biçimde, Marx’ın şiir yazmış olması da pek tartışılmış, konuşulmuş değil – gençlik hevesi olarak anılıyor. Tahminen o denli, ancak bir roman denemesi yapmak, sonra da ömür uzunluğu bu bahse bir daha dönmemek, Marx’ın edebiyat fikrini konuşurken üzerinde durmayı hak eden bir husus. Yani, Marksist kuramcıları bir daha sorgulamama yol açtı bu – mizah denemesi onların Marx kalıbına uymuyor muydu, hiç haberdar olmamışlar mıydı, düşünmeyi gerektiren bir husus. Eagleton’ın mizah hakkında yazarken bu mizahi durumu ihmal edebilmiş olması da mizahi bir durum aslında. Bahtin’in Rabelais’yle birlikte Scorpion ile Felix’i de birkaç satırda anması olağanüstü bir şey olurdu. Önsözde bunu açıklamaya, anlamaya çalıştım: Metnin geç yayınlanması, diğer lisanlara geç çevrilmesi, Sovyetlerde yayılmaması üzere garip bir tarihçesi var. Bu Mevlana’nın Mesnevi’den evvel Türkçe yazdığı, yarım bıraktığı bir divanı olduğunu öğrenmek üzere, birine bütün bakışı değiştirebilecek bir şey.

Marx’ın gençlik periyodunda kaleme aldığı bu mizahi roman, periyodun toplumsal ve politik şartlarını nasıl yansıtıyor?

Bunu periyodun Almanya’sını, bu genç üniversitelilerin ortamını daha yeterli tanıyan bir uzmanın yanıtlaması daha hakikat olur. (Aslında metinde açıkça toplumsal bir yan yok – lakin Marx’ın köpeğe Bonifatius ismini vermesi, bunun da Almanya’yı paganlıktan çıkaran İngiliz din adamının ismi olması Marx’ın Alman kimliğiyle ilgili bir tartışma yürüttüğü hissine kaptırdı beni.) 21., filolojik buhranlar kısmını, 28. Kısmı ben Joycevari buldum. Bu benzetmeyle (kendi filolojik buhranlarımızla bir türlü Sermaye ya da Anamal diyemediğimiz) Kapital’i Ulysses üzere bir eser olarak görebilir miyiz sanki? Soruya dönersek, Scorpion ile Felix’in periyodun toplumsal ve kültürel ortamıyla örtüştüğü noktaları göstermek için Marx’ın biyografi müellifi Tristram Hunt’tan uzunca bir alıntı yaptım kitapta: Scorpion ile Felix tahminen Marx ile Engels’in (ya da Engels ile Marx’ın) öncüsü olabilir diye düşündüm, Hunt’ın anlattığı gençlik ortamı romandaki ortama çok benziyor bence.

Bu roman, deneysel yapısıyla çağdaş edebiyatın hangi ögelerine hitap ediyor? Bugünün okurunun bu yapıttan ne öğrenebileceğini düşünüyorsunuz?

Dediğim üzere, Ulysess havası var, Tristram Shandy üzere metinleri sevenlerin de bakacağı bir metin. Geçen yıl üniversitedeki edebiyat çevirisi derslerinde öğrencilerle İngiliz-Amerikan edebiyatının ortaya çıkış metinlerini incelemiştik; Daniel Defoe’dan Virginia Woolf’a gerçek gelirken metinleri inceledikçe felsefi üslubun romanda nasıl geliştiğini görebiliyoruz. Marx’ın bu roman teşebbüsünde de onun kendine has felsefi üslubunun nasıl ortaya çıktığı, resmi biçimde yazılmış doktora tezine kıyasla daha açık halde görünüyor. Kanımca, Marx’ın üniversiteye girememesi, Hegel’in ve Hegelcilerin üniversite dışındaki, takımsız karşısı oluşu bu romandaki mizahi tonun kalıcı olmasını sağlamış.

Ama bu tekrar de bir roman değil sonuçta, bir roman teşebbüsü, daha çok Marx’ı sevenlerin, Marx’ın fikir biçimini anlamak isteyenlerin bakacağı bir metin – onun dışında, benim Rusya incelemelerimin bir modülü – oysa Gogol Burun’u yazarken Marx Scorpion ile Felix’i yazıyormuş. Bu kitaba farklı bir iki kitapla katkı yapmayı düşünüyorum. Orhan Pamuk’un Tristram için yazdığı önsözde dediği üzere, latifeden anlamayanların, bir arada gülmek yerine kendi başına kıs kıs gülmeyi yeğleyenlerin çok olduğu ülkemizde, genç Marx’tan esinlenecek müelliflerin, bu farklı Marx imgesinden zekice sonuçlar çıkaracak okurların, sevinçli bir ihtilalin mümkün olduğuna inananların var olduğunu düşünüyorum.

Kaynak: Gazete Duvar