Bulgar-kıran imparator II. Basileios

Doç Dr. Dilek Maktal Canko Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü

İmparator II Romanos, öldüğünde ikisi de şimdi küçük yaşlarda olan taht varisi oğulları Basileios ve Konstantinos’un yerine imparatorluğun yönetimi; evvel anneleri Theophano, sonra anneleri ile evlenen kumandan II. Nikephoros Phokas, Nikephoros’un öldürülmesinden sonra ise kumandan Ioannes Çimiskes’e geçmişti. İmparatoriçe Theophano, küçük yaştaki taht varisi çocuklarını ve kendini korumak için bu evlilikleri yapmaya mecburdu. Lakin Nikephoros ile evliliğinde istediği inancı bulamamış olacak ki bir gece yarısı metresi olduğu general Çimiskes ve yandaşlarını kapalı bir pencereden saraya alarak imparatorun öldürülmesine yardımcı oldu. Çimiskes, amcası imparator Nikephoros Phokas’ı büyük bir soğukkanlılıkla dört adamına öldürttü ve saray vazifelilerinin yaklaşmaması için de imparatorun başını kesip pencereden yardıma gelenlere göstertti. Bu sayede general Çimiskes’e taht yolu açılmıştı lakin ön göremediği bir mahzurla karşılaştı. İstanbul patriği bir katile imparator olarak taç giydirmeyeceğini söyleyince Çimiskes, imparatoru Theophano’nun teşvikiyle adamlarının öldürdüğünü söyledi. Bu durumda, İstanbul patriği Polyeuktos, tahta çıkabilmesi için imparatorun öldürülmesinde işbirlikçi olan Theophano’nun sürgüne gönderilmesini koşul koşunca imparatoriçe, Çimiskes tarafından saf dışı bırakıldı.

II. BASİLEİOS TAHTTA…

Dönemin kronikçilerinden Psellos, ‘Kronographia’ isimli yapıtında, Basileios’un atak, zeki ve niyet – li fakat entelektüel olmadığını, kardeşi Konstanti – nos’un ise miskin, tembel ve kendini lüks bir yaşayışa kaptırdığını söyler. Bu kurallar altında iki kardeş ortak bir hükümdarlık fikrini benimsemişler ve muahede ile bütün güç Basileios’a verilmişti. Basileios, tahta çık – tığında ‘sakalı yeni çıkan bir delikanlı’ idi. Askeri yahut sivil idarede deneyimi olmadığı için kısa müddette kendi başına karar vermesinin pek mümkün olmadı – ğını anladı ve hadım Basileios Parakoimomenos’tan (Başmabeyinci) yardım istemek zorunda kaldı. Hadım Basileios, İmparator I. Romanos Lakapenos’un Bul – gar bir bayandan olma gayri legal çocuğu idi ve üvey ablası Helena’nın himayesinde Nikephoros Phokas vaktinde parakoimomenos mevkiine yükselmiş ve sonraki imparator Çimiskes’in öldürülüşünde tesiri olmuş değerli bir kişilik idi. Gayrimeşru bir çocuk ol – ması nedeniyle çok küçük yaşta hadım edilerek tahta çıkma imkanı ortadan kaldırılmıştı. Hadım Basilei – os, İmparator Basileios’u oğlu üzere sevip koruyordu, İmparator ise devlet işlerinde önemli, atletik yapılı ve güçlü Parakoimomenos’un kararlarını destekliyor ve ona güveniyordu. Aslında Basileios, tahminen de bu gü – vence ile yahut tahminen de gençliğin verdiği havailikle tahta çıktığı birinci periyotlarda cümbüşüne çok düşkün, sevinçli bir hayatı benimsemişti. Lakin onu gerçekler – le yüzleştiren, tahtın öteki yüzünü gösteren olaylar başladığında sertleşti ve ciddileşti. Bu olaylar, tahta göz diken Skleros ve Phokas ailelerinin isyanları idi.

SKLEROS VE PHOKAS İSYANLARI

Bardas Skleros, Nikephoros Phokas ve kız kardeşi Maria ile evli olan imparator Ioannes Çimiskes vaktinde kumandan olarak misyon yapmış Bizans İmparatorluğu’nun en ünlü generallerinden biri idi. Çimiskes’in vefat döşeğinde tahtı kendisine vaat etmesine karşılık II. Basileios vaktinde hadım tarafından misyonundan uzaklaştırılması sonucunda tahtta hak tez ederek isyan etmişti.

Bardas Phokas ise, Çimiskes’e karşı birinci isyanı başarısızlıkla sonuçlandıktan sonra birinci fırsatta Basileios’a karşı isyan eden Nikephoros’un yeğeni idi. Her iki general de tahtta hak sahibi olduklarını düşünüyorlardı ve genç Basileios’u çok kolay bir maksat olarak görmüşlerdi. Skleros, Basileios tahta çıkar çıkmaz birlikleri tarafından imparator ilan edilmiş ve kumandan olduğu için Bizans ordusunun büyük kısmını kendi tarafına çekmeyi başarmıştı. İmparator Basileios, bu noktada değerli bir risk alarak başka kumandan Bardas Phokas’ı manastır hücresinden çıkartıp Skleros ile karşı karşıya getirdi. İki komutanın tahta karşı birleşme ihtimali küçük bir riskti, buna karşılık iki asiden birini bertaraf etmesi büyük bir mümkünlük idi. Bardas Phokas, savaşı teke tek yapmalarını teklif edince, Skleros kabul etti. Atların dört nala birbirlerine sürüldüğü bir düello, Skleros’un yaralanması ve savaş alanını terk etmesi ile son buldu. Basileios için sorun çözülmemişti: İki asi generali de hayatta kalmıştı. Basileios, imparatorluğu tek başına savunamayacağını anlayınca yardım isteyebileceği tek adrese gitti: Kiev Prensi Vladimir’e. Dört karısı ve sekiz yüz cariyesi olması ile övünen Vladimir’in 6 bin Vareg-Rus askeri karşılığında istediği tek bir şey vardı: İmparatorun kardeşi Porphyrogenneta Anna ile evlenmek. İmparatorluk tarihinde erguvan odada doğmuş hiçbir bayan, yabancıyla hem de bir dinsizle evlendirilmemişti. Basileios, o kadar çok çaresiz kalmış olmalı ki Vladimir’in Ortodoks dinini kabul etmesi kuralı ile isteğini kabul etmek zorunda kaldı.

Bunun karşılığında da 989 yılında Varegler kuşatmadaki Bardas Phokas ordusunu mağlubiyete uğrattı. Ordusunu kanlar içinde gören Bardas Phokas ise elinde kılıcı ile atını imparatora hakikat sürerken birden atından düşerek öldü.

Böylece Bizans tahtı için tehlike olabilecek tek kişi kalmıştı: Bardas Skleros. Skleros çok yaşlanmıştı ve gözleri de güzel görmüyordu. Basileios, kinini bir yana bırakarak cömert bir teklifte bulundu. Skleros, yine sadakat yemini edecek ve kouropalates unvanı alacak, meskenine inançla dönecekti. Skleros kabul etti ve iki saray vazifelisi eşliğinde imparatorun huzuruna getirildi. İmparator Basileios onu birinci gördüğünde “Demek korktuğum adam buymuş, kendi başına yürüyemeyen bir bunak!” diyerek, Skleros’un giydiği erguvan renkli ayakkabılarını işaret ederek lakin onları çıkartıp huzuruna gelebileceğini söyledi. Skleros, muhtemelen yalnızca imparatorluk ailesi üyelerinin giyebileceği erguvan renkli ayakkabılarını heyecandan çıkarmayı unutmuştu. Skleros dışarı çıkarak ayakkabılarını çıkardı ve yalınayak imparatorun huzuruna tekrar girdi. İmparator akşam yemeğinde dudaklarını değdirdiği şarabı Skleros’a ikram ederek barış gösterisinde bulundu. İmparator aslında planını uyguluyordu. Savaş stratejisini yeterli bilen bir general ve acımasız bir imparator olarak Skleros’u bağışlamasında çıkarı vardı: O’nun imparatorluk deneyimlerinden yararlanmak. Planını yemekte uygulamaya başladı ve yaşlı generali konuşturdu, kimi yönetimsel fikirler aldı, bilhassa de güçlü Anadolu aristokrasisinin ayaklanmalarını nasıl engelleyeceğini sordu. Skleros’un yanıtı Basilerios’u şaşırtmamış olmalıdır: “Aristokratların ağır vergilere maruz bırakılarak sıkılmaları ve kendilerini düşünmekten öteki bir şey düşünemez hale getirilmeleri gerekir.” Basileios, onun öğüdünü dinledi ve aristokratları ağır vergilerle meşgul ederek sıkıntısını çözdü.

Basileios’un birinci periyodunda imparatorluğun iç isyanları imparator olarak önünde büyük bir pürüz idi. Fakat tek mani değildi. Büyük amcası Parakoimomenos’un da kendisini hafife aldığını ve buyruklarını açıklama yapmadan yok saydığını yıllarca fark etmiş ve sineye çekmişti. Lakin Bardas Phokas ile ihanet niteliğindeki yazışmalarını farkettiğinde atılımını yaptı ve Parakoimomenosu tutuklatıp sürgüne gönderdi, tüm mallarına el koydu. Hatta kini o kadar büyüktü ki, amcasının başkentte adaşı Aziz Basileios ismine yaptırdığı ve süslediği manastırı boşalttı, mozaiklerini söktürdü. Artık imparatorluğu kendi kurallarıyla yönetmesi için önünde hiçbir mahzur kalmamıştı.

985 yılı… İşte tam bu noktada imparator tüm hayatını imparatorluğa adayacağının farkında mıydı acaba…

II. Basileios, II. Basileios Menologionu, 11’inci yüzyıl.

BULGAR-KIRAN İMPARATOR II. BASİLEİOS

Basileios, artık kendi krallığının tek efendisi olarak daha sert ve kararlı olmak zorunda hisseder kendini. Çok çetin ve şiddetli bir ortamdadır. İçten ve dıştan imparatorluk daima tehdit altındadır. En büyük dış tehditlerinden bir tanesi kendini Bulgar İmparatorluğu’nun çarı ilan eden Samuel’dir. Basileios, kendini büyük babası I. Basileios, Heraklios ve hatta I. Iustinianos kadar güçlü görmekte ve Bizans devletine bu zamanlardaki gücünü kazandırmayı hedeflemektedir. Bunun için de önündeki en kıymetli pürüzlerden birisi Bulgarlardır. Basileios’un iç isyanlarla uğraşması Samuel’in doğuya ve güneye gerçek topraklarını genişletmesine fırsat verir. Basileios’un Samuel tarafından 986 yılında Serdika’da pusuya düşürülerek ağır bir yenilgiye uğratılması; imparatora kendini aşağılanmış hissettirmiş ve Samuel’den intikamını almaya ant içmesine neden olmuştur. Bulgar milletinden bir daha asla başkaldıramayacakları halde intikam alacağına dair kendisine kelam verir.

Basileios, aslında Bulgarlara karşı orta ara yaptığı seferlerle onlara Bizans himayesini kabul etmeleri için fırsat vermişti fakat Samuel bunu kabul etmedi ve her seferinde daha şiddetli direndi. Samuel ve ordusuna kesin darbe Kleidion’da geldi. 29 Temmuz 1014’te gerçekleşen Kleidion savaşında çok ağır bir yenilgi yaşayan Samuel, oğlunun yardımıyla Prilapon (Prilep) denilen kaleye kaçmayı başarsa da ordusu o güne kadar görülmemiş bir şiddet ve vahşet yaşamıştı.

Basileios, esir alınan yaklaşık 14-15 bin askerin gözlerine mil çektirmiş; sadece her yüz şahıstan birinin tek gözünü sağlam bıraktırmıştı. Tek gözü gören bu kişi, gözleri kör olan doksan dokuz şahsa rehberlik yapacaktı. Bu içler acısı kör orduyu Samuel’e gönderdi. Bulgar Çarı ordusunu bu türlü acınası bir durumda görünce felç geçirdi ve oracıkta bayıldı. Yardımcıları yüzünü yıkayıp, kokular koklatarak kendine gelmesini sağladılar ve su içirdiler. İki gün sonra da kalbi bu ıstıraba dayanamadı ve 6 Ekim’de hayatını kaybetti.

Kleidion Zaferi ve Çar Samuel’in kör ordusunu görmesi, Manasses Kroniği, 12’nci yüzyıl.

II. Basileios kendisine verdiği kelamı tutmuş, Bulgarlardan intikamını almıştı, hem de çok şiddetli ve yırtıcı bir formda. 30 yılı aşkın müddettir savaştığı Bulgarlara karşı gösterdiği bu sertlik nedeniyle Bulgar-Kıran (Bulgar Kasabı- Boulgaroktonos) lakabını alan ve tarihe bu isimle geçen II. Basileios, ikinci kelamını de tuttu: Bizans devleti İustinianus devrindeki sonlarına nerdeyse ulaşmıştı, hazine doluydu ve Bizans tarihinde ikinci altın dönem yaşanıyordu. Bulgar katili-Bulgar kıran imparator II. Basileios, sevinçli ve zevk düşkünü babasından ve edebiyatçı büyükbabasından epey farklı sert, acımasız, hırslı, güçlü, tutkulu ve hayatını askeri faaliyetlere adamış, devrinde ve sonrasında devleti ve düşmanları tarafından hırsı, gücü ve büyüklüğü kabul edilmiş bir imparatordu.

Kleidon zaferi, değerli bir Bizans zaferi olmasıyla birlikte, II. Basileios’un büyük imparator olarak görülmesinin de merkezinde bulunur. Bulgar-Kıran sıfatı ile birlikte acımasız, hırslı sıfatlarının imparator ile ilişkilendirilmesinde en kıymetli neden, Kleidion’da Basileios’un esir alınan Bulgarları öldürmeyip kör etmesidir. Kör etmek, çok sayıda Hıristiyan’ın canını almadan, çok sayıda düşman askerini ortadan kaldıracak dehada, insani bir ceza olarak görülüyordu.

Basileios, rakiplerine kaygı salmak ve tebaasının hizmetinde her daim tetikte olan, yorulmak bilmeyen savaşçı bir imparator olarak kendisi için seçtiği imajı güçlendirmek ismine ‘gaddarlıklarına’ dair haberleri yaymaya özel bir ilgi de duyuyordu. Bu his, Basileios’un Menologion’unu süslemek için yaptırdığı minyatürde de açıkça görülebilir. Minyatürde askeri kıyafetleri ile tasvir edilmiş imparator, elindeki mızrağı ile dimdik dururken ayaklarının altında ona tapan, önünde eğilen beşerler başta Bulgarlar olmak üzere tüm dış ve iç düşmanlarını sembolleştirmektedir.

EVLENMEYEN TEK BİZANS İMPARATORU

İmparator II. Basileios, askeri zekası o kadar yüksek bir imparatordu ki savaş planını kendisi yapar ve hiçbir askere söylediğinin dışına çıkma talihi bırakmazdı. Misyon yerini terk ederek kahramanlık yapmaya çalışan askerleri başarılı dahi olsalar çok büyük cezalarla cezalandırırdı. Ordusunu savaş esnasında güya satranç oynar üzere hareket ettirirdi. Askeri dehası, sabrı, acımasızlığı, disiplini ve hırsı onun Bizans İmparatorluğu’nun en büyük imparatorlarından ve generallerinden biri olmasını sağladı. Lakin bu büyüklüğü ve ününü biraz da iç ve dış savaşlarda acımasızlığı ile şiddeti ön plana çıkarmasına ve tüm düşmanlarına dehşet salmasına borçluydu. Aslında Kleidon zaferindeki maksadı da buydu, askerleri öldürmeyip acınası bir halde Samuel’e göndermesi fiziki olduğu kadar büyük bir ruhsal şiddet idi.

Askeri taktiklerini yalnızca fiziki şiddet değil ruhsal şiddet üzerine de kurması, onun büyük bir askeri deha olduğunu kanıtlamaktadır. Düşmanlarına böylesine bir endişe salmasına karşılık, ordusu ona sonsuz güveniyordu.

Basileios, her vakit sade ve gösterişsiz yaşaması, sevmeyi ve sevilmeyi o kadar sıkıntı etmemesi, zevkini ve sefasını hiçbir vakit düşünmemiş olması, yalnızca imparatorluğun büyüklüğü ve refahı ile ilgilenmesi nedeniyle tüm imparatorluğa karizması ve kararları ile sonsuz itimat vermişti. Zeki ve algıları çok yüksek bir kişilik olmasına karşılık, bilim ve edebiyata hiç eğilimi yoktu. Kendisi için hiç harcama yapmazdı ve çoklukla de giydiği kıyafetlere pek dikkat etmezdi. Kısa uzunluklu ve tıknaz yapılıydı, yuvarlak sakallı bir yüzü, açık mavi gözleri vardı. Psellos, imparatorun yalnızca cet bindiğinde karizmatik göründüğünden ve onun haricinde hiç de imparator üzere bir duruşunun olmadığından bahseder.

Kronikçiler, Basileios’un babası Romanos üzere zevke düşkünlüğünün isyanlardan sonra değiştiğine vurgu yaparlar ve Basileios’un isyanlardan sonra sade, mütevazi ve bayanlardan uzak bir hayatı tercih ettiğini ve büsbütün imparatorluk işleri ile ilgilendiğini söylerler. Hatta Bizans İmparatorları içinde tek evlenmeyen imparatordur. Büyük bir imparatorluk ve büyük bir hazine bırakmasına karşılık taht için legal bir varis bırakamama konusunu hiç de sorun yapmamış üzeredir. Kendisinin çocuğu olmadığı üzere kardeşi VIII. Konstantinos’un ise üç kızı oldu. Bu kaideler altında niçin evlenmediği konusu Bizans İmparatorluğu için bir sır olarak kaldı.

Kaynak: Gazete Duvar