Belgesel üzere bir aile anlatısı

Gazeteci ve müellif unvanlarının hakkını veren Juan Gabriel Vásquez; araştırmacılığını gazeteciliğine, elde ettiği bilgileri ve tanıklıklarını, hatırlama ve tarih temalı kurmacalar hâline getirmesindeki muvaffakiyetini ise yazarlığına borçlu. “Pusulasını şaşırmış zamanlara”, acılarla ve çabalarla yoğrulmuş hayatlara dair kalem oynatan Vásquez’in edebî telaffuzunu anlamak için ustalarının ismini sıralamalıyız: Cervantes, Márquez, Conrad, Philip Roth ve Sebald.

Gerçekliğin gölgesinde yazan Vásquez, uydurma ve kurmacayı iki kardeş diye nitelerken hoşnutsuzluğun, isyanın ve hayatın beşere giydirdiği mecnun gömleğine atıflar yapıyor romanlarında. Böylelikle hem yaratıcı hem de yorumcu ve aktarıcı hâline geliyor. Bazen bu üçünü birbirine karıştırıyor. Bilinen şeyleri anlatma ve tekrarlama tuzağına düşmeden ilerlemeye çalışırken vakit zaman başka kaldığı memleketinden uzağa düşmüyor. İşte tam da bu nedenle metinlerinde hatırlama ve tarih kıymetli bir yer tutuyor. Bireylerin hayatı ve bunun olaylarla kesişimi de…

Vásquez, Kolombiyalı direktör Sergio Cabrera’nın hayatından hareketle kaleme aldığı ve onu başkaraktere dönüştürdüğü “Geri Dönüp Bakmak”ta, bahsi geçen kesişimlere odaklanırken sineması bir ileri bir geri sararak İspanya İç Savaşı’na, Latin Amerika’nın gelgitli tarihine, Çin Kültür Devrimi’ne ve Kolombiya’nın 1960’lardaki hareketli günlerine götürüyor bizi.

Juan Gabriel Vasquez, çev:Saliha Nilüfer, 496 syf., Everest Yayınları, 2024

ZAMANIN RUHU VE CABRERALARIN YAŞAMA UĞRAŞI

“Geri Dönüp Bakmak”ın iki istikameti var: Birincisi, Cabrera’nın hayatı ve geçmişi düşünmesi; İspanya İç Savaşı sırasında ülkeden kaçıp Latin Amerika’ya giden dedesi Domingo’yu, Brecht şiirlerine tutkun ve aktör olmak için çırpınan babası Fausto’yu, Felipe dayısını, kendisiyle birlikte Kızıl Muhafızlar’a katılan Marianella’yı hatırlaması. Romanın öteki istikameti ise bu isimler ile Cabrera’nın ömrüne ve yirminci yüzyıla taraf veren olayların paralelliği. Bu türlü baktığımızda kitap için roman demek zorlaşıyor; büyük oranda bir biyografi Geri Dönüp Bakmak: Cabrera, hatırladıklarını anlatırken Vásquez de bunları hikâyeleştiriyor.

Cabrera, rastgele bir hayat yaşamayan; memleketi Kolombiya’dan İspanya’ya ve Çin’e kadar geniş bir coğrafyada tanınan, aktörlüğe meraklı, şiire âşık, tiyatro okulları kurmuş ve komünizmin bir neferi olan babası Fausto’yla başlıyor anlatmaya. Bir televizyon dizisini bitirmeye uğraşıp çatırdayan evliliğini kurtarmaya çalıştığı günlerde Lizbon’dayken babasının vefat haberini alınca koca bir hayatın son bulduğunu düşünüyor. Ancak cenaze merasimine katılmak yerine, Barselona’da onuruna düzenlenen aktifliğe gitse de babası aklından çıkmıyor: “Babamın artık olmadığı bir dünyada yapılacak gösterimler. Bu fikir içini ürpertti zira Fausto Cabrera’nın hayaleti o sinemaların her birinde mevcuttu, dahası birçoğunda etiyle kemiğiyle görünüyordu: İspanyol anarşist, denizcilerin kaldığı otelin kapıcısı, bir defin süreci gerçekleştiren din adamı rollerinde…”

Babasının vefatıyla sineması geri sarıyor Sergio; pek sıradan olmayan hayatlarını hatırlamaya başlıyor: İspanya İç Savaşı sırasında dedesi Domingo’nun ve çocuk olan babasının, Falanjistlerin uçaklarını dehşetle izlediği Barselona’nın Franco önderliğindeki birliklerin eline geçer diye kaygılanan aile üyelerinin birbirine anlattığı öyküleri anımsıyor. Dedesinin maceraperest ruhuna ve göçtüğü Latin Amerika’da tanıştığı kalburüstü insanları da… Franco’nun iktidara gelmesinden sonra Latin Amerika’ya göçen Cabrera ailesi için başlayan yeni hayatta, Felipe Dayı’ya bir parantez açıyor Sergio ve Vásquez: “Felipe Dayı çoktan mağlup bir adama dönmüştü. Bir vakitler kahraman olduğu doğruydu, şimdiyse hayatın ağır yükünü kaldıramıyor üzereydi. Adadan yanına hiçbir şey almadan ayrıldı; ne gereğince parası ne bir planı ne umudu vardı. Felipe Díaz Sandino, topraklarından koparıldığı ya da sürgün hayatının kendisine yaşattıkları için kırgındı. Ona çocukken büyük hayranlık besleyen Fausto ise hayatın somut gerçeklerine bakarak dayısını sonsuza dek kaybettiğini hissediyordu.” Cabreraların geçmişi, İkinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrası ülkedeki politik çekişmelerle ve komünistlerin iktidar tarafından düşmanlaştırılmasıyla biçimlenen Kolombiya tarihiyle de kesişiyor. Ülkenin, devrin diktatörlük dalgasından hissesini alması ve ailenin İspanya’dan sonra buna yeniden denk gelmesi, hayatın bir cilvesi. Fausto’nun bu yıllarda grevler örgütlemesi ve komünist hareketlerde yer alması, kelam konusu tarihin bir kesimi olduğu kadar, devrin ve Latin Amerika’nın ruhunu yansıtıyor. Tekrar onun Kolombiya’dayken izleyip şahit oldukları, Fidel Castro önderliğindeki Küba İhtilali de Soğuk Savaş’ta komünistlerin, ABD ve yandaşlar tarafından “büyük tehlike” diye nitelenmesi de… Çin Halk Cumhuriyeti Kültür Ateşesi’nin Fausto’ya Pekin’de İspanyolca öğretmenliği teklif etmesiyle ailenin gündemine apansız giren Çin ve elbette Kültür İhtilali de…

ÇİFTE HAYATTAN KOLOMBİYA’YA DÖNÜŞ

Cabreraların hareketli hayatında ana ve orta duraklar var; İspanya, Kolombiya ve Çin birinci kümede, Portekiz ve Dominik Cumhuriyeti ise ikinci kümede. Kız kardeşi Marianella’yla birlikte, doğduğu günden beri Kolombiya’dan ayrılmayan Sergio için Çin, apayrı bir macera hâline geliyor. Dahası, Kolombiya hükümetinin komünist rejim nedeniyle diplomatik bağının bulunmadığı ve düşman bellediği Çin’e giden aile için de geçerli bu. Hatta Çin serüvenini, “kayıp vaktin izinde” olmaya benzetiyor Cabreralar. Komünist dünyadaki Çin-SSCB tansiyonu, Soğuk Savaş, duvarlar, Mao’nun teorileri, Kültür İhtilali, sosyalizm ve revizyonizm tartışmaları ise bu serüvenin kıymetli eşikleri. Sergio’nun annesi Luz Elena, Pekin’e bakıp yorumunu yapıyor: “Burası güya bilakis bir gettoyu andırıyor; kimsenin dışarı çıkmak istemediği, bilakis herkesin içine girmek istediği bir gettoyu…”

Cabreralar, Pekin’de ikili hayat yaşıyor; okulda cehennem, otelde cennetteyken 1960’larda memleketleri Kolombiya’da gerillalar ve hükümet ortasındaki çatışmaları uzaktan izliyor. Bu sırada süratle büyüyen Marianella ve Sergio da hem Çin’e hem de hayata ait sorularla çıkıyor ebeveynlerinin karşısına. Marianella, Kültür Devrimi’nin içine çekilirken Sergio ise ihtilalin aktörlerinin aileyi hiç umursamadığını düşünüyor. Vásquez, Cabreraların geçmişini anlatırken 1930’lardan 1960’lara, oradan 1970 ve 1980’lere gerçek bir çizgi çekerek Soğuk Savaş’ın tansiyonunu, devrimciler ile karşı-devrimcilerin tutuştuğu sert çabayı, süratle değişen dünyayı, işgalleri ve sıcak çatışmaları hatırlatıyor okura. Bir öteki deyişle ailenin bunlara tanıklığını getiriyor karşımıza. Kolombiya’ya dönüş ise aile için yeni uğraşlara adım atmak demek; bir yanda ABD yanlısı hükümetlerle, öteki yanda gerillalarla karşılaşıyorlar. Bu devirde Sergio’nun sinema merakının ve direktörlüğünün nüveleriyle de yüzleşiyoruz. Öte yandan, kız kardeşiyle bir arada girdiği devrimci çabaya rastlıyoruz. Başlayan yeni hayatlara ve vedalara da…

“Geri Dönüp Bakmak”; Kolombiya’dan İspanya’ya ve Çin’e, sonra tekrar Kolombiya’ya, akabinde Portekiz’e uzanan, faşizm ve komünizm ortasında salınan, sıcak ve soğuk savaşlar gören, Kolombiya’nın 1960’lardan günümüze uzanan siyasi tarihinden bir kesitini barındıran bir aile tarihi anlatısı. Öteki taraftan, bir biyografi ve belgesel üzere. Vásquez’in; Ford Madox Ford’un kelamını alıntılaması boşuna değil: “Bakış açımız gereği romanların, bir olayın ya da bir kişinin biyografisi olmasını bekleriz ve bütün biyografiler de ister bir kişiyi ister olayı husus alsın birer romandır.” “Geri Dönüp Bakmak” da tam manasıyla bu türlü bir metin.

Kaynak: Gazete Duvar