Ahlak elden gidiyor mu yoksa gitti mi?

Toplumun her kısmından beşerler etik kıymetlere uymayan davranışların arttığından şikayetçi. Kimi aile ve komşuluk ilgilerinin bozulmasından, saygısızlıktan, kimi iş hayatındaki adaletsizlikten, toplumsal hayattaki saygısızlıktan, bazıları ise politik ve idari yapıdan…

Bu cins etik olmayan davranışlar da doğal olarak bireylerin temel inanç hissini sarsıcı olumsuz bir psikolojiye yol açıyor. Bir yerde bu beklenildik bir sonuç; zira insanın ruhsal sıhhatinde en kıymetli ögelerden birisi itimat duygusu. Hakikaten de Transparency International (Uluslararası Şeffaflık Örgütü) etik kıymetlere ahenkle ilgili yapılan çalışmalarda Türkiye’nin puanı ve sıralamasında, 2010’lardan sonra bir düşüş yaşanmış ve 2024 yılında 180 ülke ortasında 107. sırada yer almışız (https://www.transparency.org/en). Toplumun ahlaki standardı doğal olarak o toplumu oluşturan insanların ahlaki ortalamasından oluşuyor. O vakit toplumu oluşturan bireyler ahlak açısından hangi özellikler gösterir? gruplanabilir mi? buna bir bakalım.

Amerikalı bir psikolog Lawrence Kohlberg (1927–1987), bireylerin ahlaki gelişiminin nasıl ilerlediğini açıklayan bilişsel gelişimsel bir kuram geliştirmiştir. Bu kuram, bireylerin ahlaki gelişim açısından evreli bir gelişim gösterdiklerini öne sürer. Kohlberg’in ahlaki gelişim dizgesi 3 temel kademeden ve altı alt evreden oluşur:

İlk basamak uzlaşı öncesi devir (konvansiyon öncesi)’dir. Ekseriyetle 10 yaşa kadar olan çocuklar ve yetişkinlerin de bir kısmı bu ahlak gelişiminin birinci periyodu olan bu devrin özelliklerini gösterirler. Uzlaşı öncesi devrin birinci evresinde, ahlak anlayışı direkt davranışın somut sonuçlarına nazaran şekillenir.

Ahlaki olan ve olmayanı, ceza ya da öbür deyişle davranışın sonucu belirler; ceza olmadığı surece her davranış sergilenebilir. 2. evre, ekseriyetle 7-10 yaş ortasında ortaya çıkar. Bu evrede sevilmeye, takdir görmeye ve ödüllendirilmeye yönelik olarak kurallara uyma başlar. Kişinin en çok faydasına olan davranış ahlakidir. Bu evredeki birey için ahlak kısasa kısas biçimindedir, her şey karşılıklıdır. Bu evredeki çocuk “O bana vurdu, ben de ona vurdum.” der. Bu evredeki kişi “Ne kadar verirsem o kadar almalıyım.” anlayışına sahiptir.

Ahlak gelişiminin ikinci etabı ergenlik periyodunda ortaya çıkan ve yetişkinlik periyodunda de sürebilen uzlaşı (konvansiyonal) periyodudur. Davranışın ahlaki olup olmamasını toplumsal bakış açısı ve beklentiler belirler. Bu periyotta yer alan ahlaki gelişimin üçüncü evresinde çocuk “iyi çocuk” olmak yani çatışma yaşamamak, onaylanmak, otoriteyle uyumlu olmak, yani hatalı duruma düşmemek, toplumdan dışlanmamak için kurallara uyar. Âlâ davranış; diğerlerini hoşnut kılan, onlara yardım eden ve onlar tarafından beğenilen davranıştır.

Çoğunluğun davranışı ya da doğal ortalama davranışla tam bir uzlaşım vardır. Bu evrede güzel birey toplumun koyduğu kurallara; düzgün çocuk da anne ve babanın koyduğu kurallara uymalı ve ona nazaran hareket etmelidir. Dördüncü evrede ise toplumdaki sistemin sürmesi maksadına hizmet etmesi nedeniyle yasaya, kurallara ve toplumsal uzlaşımlara uyma öne çıkar. Otoriteye ve kurallara uyma ve toplumun isteklerini yerine getirme yönelimi başlamıştır. Bu devirdeki birey; kopya çekmek kurallara muhalif olduğu için öğrencinin kopya çekmemesi gerektiğini savunur, hiç kimse trafik ışıklarına dikkat etmese bile kurallar emrettiği için trafik ışıklarına uyulması yanlısıdır. Toplumsal faydalar ferdî faydanın önüne geçmiştir.

Son periyot olan uzlaşı sonrası (Post-conventional) devri, ilkesel ahlak devridir. Toplumdan bağımsız olarak bireyin varlığı kabul edilir. Bir kişinin bakış açısı gerektiğinde toplumun bakış açısı kadar kıymetlidir. Bu seviye, kozmik geçerliliği olan ahlak kurallarını, kıymetleri ve kozmik türel uzlaşmaları gözetir. Hatta bu kurallar kişinin mensup olduğu kümenin kurallarıyla çelişse bile onlara sahip çıkar. Kohlberg’e nazaran insanların büyük kısmı ikinci ahlak seviyesinde yaşar ve çok azı üçüncü periyoda geçer.

Tekrar ülkemize dönersek Türkiye’nin toplumsal etik açısından durumu ile ilgili Pew Research Center – Küresel Attitudes Survey, 2024 ve daha evvel yapılan World Values Survey (WVS) araştırmalarına nazaran; Türk toplumunun orta yaşlı ve yaşlı kesiti daha klasik, aile, dini kıymetler ve otoriteye bağlı konvansiyonel ahlaki seviye özellikleri gösterirken, genç nesiller ferdî özgürlük ve söze daha çok ehemmiyet veriyor. Öbür yandan genel olarak beşerler etik-ahlaki bedellere değer verip kendilerini bu bedellere bağlı görürken, daha çok “diğerinin” ve kurumların etik kıymetlere ahengi konusunda bir inanç kaybı yaşıyorlar. Olasılıkla da bu inanç kaybı, zincirleme bir yansıma üzere ahlaki inanç açısından bir erozyon yaratıyor. Burada iş herkese düşüyor; birbirimize duyduğumuz inanç, ruhsal sıhhatin da ön şartı, bu da öncelikle “etik” ve/veya “ahlaki” davranmaya dönük ortaklaşa bir kararlılık gerektiriyor. Bu ise yalnızca “bize” değil “hepimize” âlâ gelecek ve böylesi bir itimat ortamından ruhsal manada hepimiz çıkarlı çıkacağız.