Gölgeden aydınlığa vakfedilmiş bir hayat

İnsan, vakti ve tarihi tek başına deneyimlediğini zanneder birçok vakit. Lakin var olmanın bir noktada diğerleriyle ve yaşadığı çağla temas etmekten geçtiğini gerideki izlerine bakarak anlar. Geçmişi “hatırlayarak” inşa etmek; onu ses, fotoğraf, fotoğraf yahut ritimle biyografik bir metne dönüştürmek hislerin objelerle bağ kurarak tarihe tutunma gayretidir. Bu noktada yalnızca hatırlananlar değil unutulanlar da yeni izler düşürür vaktin belleğine.

Yaşanmış olanı kayda almak ve onu bir yere pozisyonlandırmak için şahit olunan/olunmayan her şeye ve herkese muhtaçlık duyulur. Bu bağlamda biyografik ve otobiyografik eserler tecrübelerin ötesinde bir seyahate çıkarır insanı. Böylelikle insan, farklı hayatlarla kendi ömrünü tekrar anlamlandırdığı üzere “kolektif bilinç” ismi verilen ortak bir hafıza odasına kapı ortalar. Vakti mekânlaştırarak yaşadığı çağın tanıklığını yapanlar, şuur seyahatine çıkanları hafıza kapılarında karşılar. Bu tanıklıklardan birini, devrinin izleklerini sorumluluk gerektiren bir misyonla üstlenen İbrahim Gürbüz’ün otobiyografik üçlemesinde görmekteyiz.

Gürbüz’ün İsmail Beşikçi Vakfı (İBV) tarafından yayımlanan “Ülkemin Gölgesinde Bir Uzun Yol I. Ömrün Kıyısında” otobiyografik üçlemesinin birinci cildi yayınlamasının üzerinden çok geçmeden iki cildi birebir anda “Ülkemin Gölgesinde Bir Uzun Yol I/II Vakfedilmiş Bir Hayat” ismiyle okuyucuya ulaştı.

İbrahim Gürbüz, İsmail Beşikçi Vakfı Yayınları,2024

Çalışma; doksanlı ve iki binli yıllarda Kürt kültür kurumlaşmasının değişim ve dönüşümünü, periyodun politik-sosyolojik gelişmelerini ve tanınan kültür imgelerini irdelemekle birlikte çağını etkileyen niyet sistemlerine kadar pek çok hususa değiniyor.

Tolstoy’un “Akıl hiçbir şey göstermedi bana. Bütün gördüklerimi yürek verdi, yürek gösterdi.” sözünde vurguladığı üzere Gürbüz de çalışmasına yalnızca belleği ile değil yüreğiyle eşlik ettiğini hissettiriyor. Kitapta bulunan çok sayıda doküman ve bilgiler de muharririn geniş ve kuvvetli bir araştırma yaptığına işaret ediyor. Bu noktada, Kürt tarih yazımına değerli ve bedelli bir arşiv katkısı sunuyor Gürbüz. Bellek ve tanıklığın kayda alınması, tarihin bir periyoduna “şimdi”nin şartlarında nasıl bakacağımızı gösterdiği üzere gerçek öykülerin yok olmasını/ unutulmasını da engelliyor. Ortadoğu’ya uzun vakittir hâkim olan karmaşık atmosfer, gerçek bir yüzleşme ve kabullenme gerektiriyor. Bu noktada kelam konusu çalışma ülke eksenindeki “yaşanmışlıkları”; politik, kültürel, sosyolojik açılardan pahalandıran kıymetli bir bellek olarak sunuyor okuyucuya.

YENİDEN İNŞA ÇABASI

Geçmişi gerçek yerden öğrenmek için muhakkak bir kimliğe muhtaçlık duyulmaz lakin Şebnem İşigüzel’in de dediği üzere “Her insanın hayatında memleket tarihi gömülüdür”. Gürbüz, hayatındaki memleket gömüsünü kazmaya cüret edemeyenlerin sözcüsü ve yol göstericisi olmak için derin bir kuyuya inmeyi göze alıyor.

Şiddet, baskı ve sömürünün kabul görerek hakikatin eğilip büküldüğü, palavranın ve inkârın karar sürdüğü bir coğrafyada devlet; birden fazla vakit yapay karanlık bir boşluktan ibaret olur. Bu yapay karanlıkta yaşanan ve birden fazla vakit bilinmezlikle sınanan gerçeklikleri kadrajına alıyor Gürbüz. Kürtlerin ve Kürtçenin geçirdiği şiddetli süreçlerin ortaya konması, araştırma metnini daha değerli kılıyor. Kürtlere ilişkin her türlü kültürel öğenin tahrip edilme eforu, Kürt toplumunun kültürel yapısında çok büyük aksiliklere yer hazırlamış görünse de maddi-manevi pahaları tekrar inşa eforu umut verici. İbrahim Gürbüz yine inşa sürecini şahsen yaşarken tıpkı vakitte sürecin bellek vazifesini de üstleniyor. Yok sayma ve yok etme eğilimleri Kürtlerin ve Kürtçenin kurumlaşmasını geciktirmiştir. Kitap, bu gecikmelerin nedenlerinin kaynağına iniyor.

Çalışmasının içeriği kolektif bir bütünlük sağlayan Gürbüz, Kürt kültüründeki canlanmayı sağlayan birçok oluşumun ve kuruluşun dirilme seyahatini ele alıyor. Nezaret, baskı ve kontrol sistemlerinin çatışma içinde olduğu Kürt kimliğinin insani ve demokratik bir uğraş ile birleştiği düğümü yazınsal boyutlarla ilmek ilmek açmaya çalışıyor İbrahim Gürbüz. Jacques Rancière’ın dediği üzere “İçinde bulunduğumuz, ismine artık ömür demeye zorlandığımız ve varlığımıza yer bırakmayan uygulamalar bir çözülmeye değil, her manada baskısını ve şiddetini hissettiğimiz daha fazla devlete, daha fazla hükümete neden oluyor.”

Gürbüz, hayatının bir devrini geçirdiği cezaevi sürecini kıymetli bir muhakeme yeri olarak kabul ediyor. Sanatın ve kültürel belleğin devamlılığına, dayanıklılığına ayrıyeten değiştirme gücüne olan inancıyla kurumlaşmak için neler yapılacağını düşündüğünü, cezaevinden sonra da düşündüklerini yaşama geçirmeye çalıştığını anlatıyor çalışmasında. Gürbüz oluşturduğu programda en kıymetli ögenin acı ile sanatı harmanlamak olduğunu belirtse de bunun nasıl tabir edileceğine dair tartışmaların uzağında kalıyor.

Çalışmasının birinci kısmında, Osmanlı’da İttihat ve Terakki Devri ve öncesine, Cumhuriyeti Dönemi’nden Türkiyelileşme olgusuna kadar değerli ayrıntılar bulunuyor. Ayrıyeten bu süreçte kurulan cemiyetlerin (Kürt Azmi Kavi Cemiyeti, Kürt Teavun ve Terakki Cemiyeti, Kürt Maarif Cemiyeti, Kürt Talebe Hêvî Cemiyeti Kürt Tamîmî Maarif ve Neşriyat Cemiyeti, Kürt Bayanlar Teâlî Cemiyeti vd.) çalışmalarına, tesir alanlarına, karşılaştıkları zorluklara dair değerli ayrıntılar aktarıyor.

Detaylar kültürel çalışmaların birleştiği temel alana işaret ediyor. Zira bir toplumu özünden uzaklaştırmanın birinci adımı kültürel ögelerin deformasyonudur. Bu noktada Gürbüz: “Nasıl ki Osmanlı Dönemi’nde, Osmanlılaşma ismi altında Kürdler, Ermeniler, Türkleştirildiyse bugün de Kürdler, Türkiyelileştirme ismi altında Türkleştirilmeye çalışılmaktadır” tabiriyle yozlaşmanın nasıl gerçekleştirildiğini açıklıyor.

‘HAYALLERİMİN GERÇEKLEŞMESİ’

Kültürü geliştirip yeni jenerasyonlara ulaştırmanın, gelecek jenerasyonların tarihi manaya noktasındaki değeri inkâr edilemez. Bu doğrultuda birinci kitabın ikinci kısmında “Hayallerimin Gerçekleşmesi” başlığı ile yaptığı/yapılan kültürel kurumlaşma çalışmaları ön plana çıkıyor. Kültür sözü, Latince “cultura” sözcüğünden türetilmiştir. Latince “Colere”, takım biçmek, sürmek ve toprağı işlemek, toprağa hayat vermek manasına gelirken Fransızcada, “culture”, yetiştirme, ekim yeri, tarla, baş eğitimi, baş eserleri, ekin olarak bilinir. Müellif da toplumsal varlığın desteği olan kültürün bir hafıza odasında gizli kalmasını istemiyor. Bilince ekilip biçilenin insanlara ulaşarak tekrar dirileceğine inanarak bu uzun soluklu çalışmayı kaleme alıyor.

Kurumsal çalışmalar ortasında “Yukarı Mezopotamya Kültür Merkezi” dikkat çekiyor. Gürbüz, bu merkezin oluşum basamağını lisana getirirken sanat, tiyatro, fotoğraf, sinema, kültür, bilim, aile birliği ve çocuk kısmı üzere çok kapsamlı bir doku yaratıldığını belirtiyor.

Bu çalışmalar sonucunda bilhassa müzik alanında birçok Kürt sanatçı toplumsal kanallara ulaşabiliyor. Bununla birlikte Ayşe Şan üzere kıymetli Kürt sanatkarların yaşarken değerlerinin bilinmediği, maddi kasvetler içinde vefat ettikleri fakat vefatlarından sonra da olsa hak ettikleri değerlerin anımsatıldığını vurguluyor. Ayrıyeten bu kısımda, Agirê Jiyan, Koma Çiya, Koma Rojhilat, Koma Amêd, Koma Gulên Xerzan, Koma Azad, Koma Rojhilat, Koma Mezrabotan, Koma Gulên üzere kıymetli sanatkarlar ve müzik kümeleri hakkında bilgiler veriyor.

“Vakfedilmiş Bir Hayat” ın her kısmı farklı değer arz ediyor. İstanbul Kürt Enstitüsü, Kürt Kültür Vakfı, Şêx Said Vakfı, Mezopotamya Kültür Vakfı üzere kurumların incelendiği kısımlarda vakıfların kurulması sürecinde yaşanan meseleleri ayrıntılıca sunarken çaba etmenin devamlılık gerektiğini tabir ediyor müellif.

Çalışmada Türkiye ile sonlu olmayan kurumlaşma sürecine de değiniyor Gürbüz. Irak ve Suriye’ye gerçekleştirilen ziyaretlerle bu minvalde yapılan görüşmeleri de kaleme alıyor. Seyahatler kapsamında İbrahim Gürbüz, Feqi Hüseyin Sağnıç ve Filiz Uğuz’dan oluşan Mezopotamya Kültür Merkezi (MKM) ve Kürt Enstitüsü heyetinin 1990’lı yıllarda kültür birliğini oluşturma yolundaki öngörü ve eforlarını kıymetli bir arşiv olacak halde inceliyor. Ayrıyeten, 1990’lı yıllarda İstanbul’da kurulan, öteki kültür ve sanat kurumları da kelam konusu ediliyor. Bunlar ortasında, Kürt Kav, Halk Kültürünü Araştırma ve Yaygınlaştırma Derneği, Med Kom, Arya Kültür ve Sanat Merkezi sayılabilir. Çalışmada tüm bunların yanı sıra “Kültürel Çalışmada Yol Arkadaşlarım” başlıklı bir kısım de dikkat çekiyor.

Üçlemenin her kitabında fotoğrafların olması, muharrir için anının yaşandığı vakit diliminde oluşan fikri “şimdi”ye taşıyor. Fotoğrafla oluşan fikir vaktinin hissiyle, bireyleriyle, objeleriyle, politik anlarıyla, değişen şartların alışkanlıklarıyla “tanınır” hale getiriliyor. Devri anlayabilmek ve somutlaştırabilmek ismine fotoğraflar metinleri daha gerçekçi ve samimi kılıyor.

Çalışmada Çeşitli konferanslarda Chomsky, Yaşar Kemal, Ahmet Güneştekin, Tahir Elçi ile yapılan görüşmelere yer veriliyor. Kürt kurumlaşma çalışmaları sırasında görüşülen siyasi şahsiyetlerin yanı sıra Kürt sanatçı, aydın ve yazarlarla yapılan röportajlar, görüşmeler birçok değerli noktayı bir ortaya getiriyor. Gürbüz ikinci kitapta, Hayat Radyo’dan, İsmail Beşikci Vakfı’ndan kelam ediyor. İsmail Beşikci Vakfı’nın kuruluşu ile ilgili kısımda muharrir İbrahim Gürbüz, Memduh Selim Kütüphanesinin akıbetine de işaret ediyor.

İsmail Beşikci Vakfı’nın (İBV) kuruluşu, Kürdoloji çalışmalarının geliştirilmesi ve zenginleştirilmesi açısından büyük kıymet taşımaktadır. “Vakfedilmiş Bir Hayat” çalışmasının ikinci kitabında, İBV’nin kuruluş süreci ayrıntılı bir halde ele alınıyor.

İbrahim Gürbüz çok kapsamlı bir çalışmanın yanı sıra çok güçlü bir arşiv sunuyor okuyucuya. Biyografi yazımının sonlarını genişleten anlatım stili ile yakın tarih için bir başuçu üçlemesi niteliğinde “Vakfedilmiş Bir Hayat” . Halbwachs’ın sözüyle, “Anıyı pozisyonlandırmak için, onu vakit içindeki yerini bildiğimiz başka anı bütünüyle ilişkilendirmek gerekiyor.”

Kaynak: Gazete Duvar