1961 Mavi Yolculuğu

Haluk Şahin’in teşebbüsü ve Cevat Çapan’ın dayanağıyla 2002’den beri her yıl Bozcaada’da Homeros Günleri düzenleniyor. 2004 Homeros Günü’nün onur şairi Kemal Özer’di. O yılki etkinliler kapsamında, Cevat Çapan 1961’de yapılan Mavi Seyahati anlatan bir konuşma yaptı. Aşağıdaki konuşma metni bu toplantıdaki ses kaydı tahlili ve Cevat Çapan’ın bu seyahatte çektiği 8 mm.’lik sinemadan alınan imajlarla düzenlendi.

Sabahattin Eyuboğlu, Halikarnas Balıkçısı, Azra Erhat üzere şahıslar, onları hem kitaplarından, hem kendilerini tanıyanlar için her şeyden evvel sevgi, hürmet yaratan isimler. Lakin Türkiye o denli bir yer ki, sevgi, hürmet hisleriyle birlikte alay, nefret de çabucak bunların peşinden gelebiliyor. Bu gerçeklik hissinin olmamasından kaynaklanan bir durum. Gerçeklikle yüz yüze gelmekten korkmaktan kaynaklanan bir şey. Bu nedenle işi çabucak alaya vurup Sabahattin Eyuboğlu’yla Vedat Günyol’un mitoloji, eski Anadolu uygarlıkları üstüne yazdıkları yazılar yüzünden, onlara “Zeus’un Bacanakları” ismini takanlar çabucak belirmişti. Lakin onlar bundan hiç gocunmuyorlardı zira yaptıkları işlerin ve benimsedikleri kıymetlerin ehemmiyetine inanan kimselerdi. Seçtikleri yaşama biçimi onları zenginleştiren, onları öteki beşerlerle daha sağlıklı bağlar kurmaya yönelten bedellerdi. Bütün bu beşerler gerçek birer yaratıcıydılar kendi alanlarında. Yazardılar, ressamdılar, öğretmendiler, şairdiler, gerçek insanlardı, hoş insanlardı. Yaşadıkları ülkenin, yaşadıkları dünyanın en olumlu bedellerini görebilen, onları özümseyebilen ve yayabilen insanlardı. Kimileri bunların konutlarına tekke diyebilirdi, dergâh diyebilirdi, ocak diyebilirdi. Bu türlü küçümseyen, alay eden yaklaşımlar da vardı. Kimileri da kendi aşağılık hisleri nedeniyle bu insanları ulaşılmaz beşerler olarak görürlerdi. Halbuki onlar her vakit kapıları, gönülleri açık, son derece cömert ve gönlü aziz insanlardı.

Benim de talihim o insanları çok genç yaşta tanımak oldu. Hem meslek açısından, hem de onların bedellerine yakınlık duyma açısından… Mesela Sabahattin Eyuboğlu ile tanıştığımda iş arıyordum, Yeşilçam’a falan bakıyordum oradan bir iş bulabilir miyim diye. Sordu Sabahattin Bey, sen ne iş yapabilirsin, ne okudun falan diye. İngiliz Edebiyatı okudum deyince, niçin üniversiteye girmiyorsun dedi ve beni Edebiyat Fakültesinin dekanıyla tanıştırdı. Ve ben kendimi birden İngiliz Lisanı ve Edebiyatı Kısmında asistan olarak buldum. Orada da çok hoş beşerlerle tanıştım, Vahit Turhan, Mina Urgan, Berna Moran üzere. Ayrıyeten Sabahattin Beyin etrafı ile de tanışmış oldum. Anadolu’nun her rengini kapsayan, kuşatan bir ilgi alanı vardı bu insanların. Halikarnas Balıkçısı Hey Koca Yurt! diye kitaplar yazan biriydi. Mahkûm olarak, sürgün olarak, müellif olarak, rehber olarak bu ülkeyi geçmişiyle, yaşadığı tarihle, birçok olumlu olumsuz yanıyla tanıyan, bilen, seven ve anlamaya, anlatmaya çalışan biriydi.

Birden baktık ki, 1960’ların başlarında Sabahattin Eyuboğlu hem İstanbul Teknik Üniversitesi’nde sanat tarihi öğretmenliği yapıyor, hem de İstanbul Üniversitesi Fransız Lisanı ve Edebiyatı Kısmında mukayeseli edebiyat dersleri veriyor. Fakat bu o denli bildiğiniz beylik öğretmenlerden değildi. Okul dışında, etrafında, konutunda fotoğraf makinesiyle, kayıt aygıtıyla gidebildiği her yere gidiyor, götürebildiği her insanı gittiği yerlere götürüyor, tanıdığı her beşerle, Âşık Veysel’le, Köy Enstitülerinin öğretmenlerini, öğrencilerini tanıdığı beşerlerle tanıştırıyor. Bir sevgi, öğrenme ve anlayış kaynağı olarak ışık saçıyordu etrafına. Öğrenebileceği herkesten de bir şeyler öğreniyordu. Mesela pazartesi geceleri herkese açık bir konuttu Sabahattin Eyuboğlu’nun meskeni. Oraya hem dostları gelir, hem de yanlarında güvendikleri dostlarını getirebilirlerdi. Sofrası açıktı. Her yeni gelene sorardı Sabahattin Eyuboğlu, “Annenden öğrendiğin bir türkü var mı?” diye. Sonra o türkü öğrenilirdi, öteki türküler söylenirdi. Tartışmalar yapılırdı, Melih Cevdet varsa hengameler olurdu. Son derece eğlenceli, öğretici bir meclisti. Bazen İzmir’den Halikarnas Balıkçısı gelirdi, bazen Sivas’tan Âşık Veysel gelirdi, sık sık Ruhi Su gelirdi, Yaşar Kemal gelirdi. Her pazartesi gelenler vardı, kayıtlı öğrenci üzere, bizim üzere öğrenme aşkıyla dolu. Bir de assolistler, konuk sanatkarlar gelirdi. Bu toplantılar sırf pazartesilerle de sonlu kalmazdı. Nasıl ki uygun mevsimlerde öğrencilerini Anadolu seyahatlerine götürüyorsa Sabahattin Eyuboğlu, yazın da birtakım seyahatler yapılırdı. Bu seyahatler sırf Mavi Seyahatler da değildi. Yedi Göller’e de gidilirdi, Amasra’ya da gidilirdi. Şayet bir imkan varsa Anadolu’nun görülmeye paha her yerine götürürdü Sabahattin Beyefendi. Oranın ruhunu anlamaya ve anlatmaya çalışırdı.

Böylece bir “yerin ruhu” kavramı ortaya çıkıyor. Bizim burada, Bozcaada’da her yıl yenilediğimiz aktiflik de aslında bir yerin ruhunu keşfetmek, anlamak, o ruhu bütün zenginliğiyle yaşatmaya çalışmak. Haluk Şahin’in buraya geldiğinden beri keşfettiği, hem de dostlarıyla, dost olabileceği beşerlerle paylaştığı bir ruh bu. Bozcaada’nın ruhu, Ege’nin ruhu, buradan karşıya Troya’ya bakarak ne yapılabilir, burada neler yapılıyor, kim yapıyor, bunları anlamaya çalışan ve bu çabayı paylaşabilen insanların buluşması bu her yaz yapılan iş. Bunun esin kaynağı Mavi Anadolucular dediğimiz, Balıkçı, Sabahattin Eyuboğlu, Azra Erhat üzere beşerler olduğu için, ben de onlarla birlikte o seyahatlere çıktığım için onlardan kelam etmemi istedi bu sabah.

Bu seyahatlerin birinci örgütlü biçimde yapılanı 1961’deydi. Daha evvel Sabahattin Eyuboğlu, Sabahattin Ali’nin sıhhatinde yapılmış seyahatler var. Hatta çok değişik bir kitap çıktı geçenlerde; Erol Güney’in Ke(n)disi. Orada da değiniliyor bu seyahatlere.

Halikarnas Balıkçısı Bodrum’dan sonra İzmir’e yerleşince, birtakım yakın dostlarına Ege’yi tanıtmak için İzmir’den başlayan tekneyle yapılan bir seyahat düzenlemiş. Ama teknelerin açık denize açılabilmeleri için birtakım donanımlarının olması gerekli. Bunların eksik olduğu bir seyahat bu. Halikarnas Balıkçısı var, Sabahattin Eyuboğlu var, Sabahattin Ali var, Erol Güney var, Sabahattin Beyin Çeviri Ofisinden tanıdığı. Hatta o gün Necati Cumalı’ya rastlıyorlar. Onu da razı ediyorlar. Lakin Erol Güney’in bir şikayeti var, bu seyahatlerin başarısı kumanyaya bağlı. Yola çıkarken yanınıza alacağınız yiyecek ve içeceklere. Bunlar daha çok içecek almışlar. Erol Güney, “O kadar çok rakı almışlar ki, neredeyse hiç meze yoktu,” diyor. Pek başarılı bir seyahat olmuyor o seyahat. Denizcilik bilgileri çok az zira. Bir orta Sabahattin Ali dümene geçmek istiyor. “Yapma, bizi kayalara çarptıracaksın, öldüreceksin,” diyor arkadaşları. Onun çok ironik bir karşılığı var: “Kim bilir vefatımız nerede olacak!”

Ama 1961’de yapılan Mavi Seyahat, çok uygun örgütlenmiş bir seyahatti. Bu mevzuda muhakkak bir tecrübeleri vardı geziyi düzenleyen Sabahattin Eyuboğlu ile Halikarnas Balıkçısı’nın. Evvel İstanbul’dan İzmir’e gidildi. Balıkçı, oğlu Sina Kabaağaçlı’ya, o sırada Edebiyat Fakültesi’nde Klasik Filoloji Bölümü’nde asistan, bütün balıkçılık materyallerini ısmarlamış, bize ne usta bir balıkçı olduğunu gösterecek. İstanbul’dan topluca vapurla İzmir’e gittik. Balıkçı ailesi, kızı İsmet, küçük oğlu Suat, İsmet’in kocası ve oğlu. Bizim İstanbul kümesinde Güngör Dilmen var, Vedat Günyol var, Füreya Hanım Bodrum’dan katılacak bize. Alışılmış Sabahattin Eyuboğlu, Azra Erhat. Onlar bir çeşit alaylı değil, mektepli seyyahlar. Kitaplar, İngilizcesi, Fransızcası hepsi alınmış. Tam teşkilatlı bir seyahat yapacağız. Kuşadası’ndan Samim Kocagöz bize “Macera” isimli bir tekne bulmuş. Kuşadası’na gidip oradan Macera teknesiyle denize açıldık. Halikarnas Balıkçısı’ndan öteki bir de profesyonel bir balıkçı aldık yanımıza, ağları, sandalı falan olan. Tam Sisam adasıyla Dilek Yarımadası ortasındaki boğazdan geçerken harikulade bir fırtına. Biz teknenin önünde türküler söylüyoruz Sabahattin Batur, Güngör Dilmen, geride kıyamet kopmuş, sonradan öğrendik.

Tabii Halikarnas Balıkçısı’nın ortamızda olması çok kıymetli. O hem geçtiğimiz yerlerle ilgili bilgiler veriyor, hem mitolojiyle ilgili bilgiler, hem de bugün neler oluyor onları anlatıyor. Ortada kendi şahsî kıssalarını anlatıyor. Mesela Rodos’tan Bodrum’a geçerken ayışığında nasıl Dante okumuş falan onları anlatıyor.

Bodrum’a gelince, oradan da bir iki kişi daha katıldı ve Gökova’ya açıldık. Teknede yaklaşık 14-15 kişi var. Gökova’da bütün gayretine karşın hiç balık tutamadı Balıkçı. Perişan bir halde bir koya sığındık. Kıyıda ateş yakıp şiş falan yapacağız. O sırada Sabahattin Beyefendiyle yanımızdaki profesyonel balıkçının sandalıyla açılıp denize ağ attık, ağı çektiğimizde, içi balık doluydu. Güngör Dilmen’in bize anlattığına nazaran, Halikarnas Balıkçısı bu görüntüyü görünce oldukça üzülmüş. Bütün fiyakası bozulmuştu zira.

Bu günlük cümbüşün dışında gittiğimiz bir koyda bir antik tiyatro varsa, Azra Hanım çabucak kitaplarını açıyor, Güngör Dilmen’i görevlendiriyor, burada Bakhalardan Eski Yunanca şu koroyu okuyacağız falan diye. Çarçabuk orada bir Euripides sahnesi canlandırılıyor. Böylelikle içimizde kalmış oyunculuk hevesimiz de ortaya çıkıyor. Benim yanımda da 8 mm.’lik bir kamera vardı. Orada çektiğim imajları Besim arkadaşımıza vermiştim, bitirme tezi yaptı. O çekimlerde çok hoş kayıtlar var. Mesela bir koyda Sabahattin Eyuboğlu, Halikarnas Balıkçısı’nı tıraş ediyor. Veyahut Bodrum’dan bize katılan Paluko diye bir balıkçı var. Girit’ten gelmiş bir balıkçı. Bütün o denizleri biliyor, derinlikleri, kayalıkları falan… Onun çok hoş imajları var. Tepeliklerde gezinen keçilerin imajları var.

Bu ortada, bütün bu gezilen yerlerde yaşamış beşerler, orada ortaya çıkmış ideoloji, mesela Miletos’un dünya kültürüne kazandırdığı beşerlerle ilgili bilgiler bu mevzuları çok âlâ bilen uzmanlar tarafından bir ders sıkıcılığı ya da uzmanlık ukalalığı olmadan, güya o anda yaşanıyormuş, o anda beşerlerle karşılaşıyormuşsunuz, o gerçekleri o anda keşfediyormuşsunuz üzere bize aktarılıyordu. Bir meze ve bir kadeh içki üzere sunuluyordu bu bilgiler, ancak sizi sarhoş eden değil, ayıltan bir tesir yapıyordu. Ve görüyorduk ki yabancı kitaplarda bize Eski Yunan Uygarlığı diye aktarılan öykü aslında bu topraklarda ortaya çıkan Anadolu Uygarlığı diye bir uygarlık ve bu uygarlığı tanıması gereken beşerler olarak biz biraz gaflet içindeyiz, geç kalmışız ancak yine de vakit var. Yanlışsız bir yaklaşımla yaşadığımız yerin ruhunu anlayabilir bunu canlandırıp yaşatabilirsek, pekâlâ biz de buralı olabiliriz. Bu toprakların gerçek insanları olabiliriz. Bu toprakların gerçek insanları üzere buraları tekrar yeşertebilir, şeneltebiliriz. Bu “şeneltme” kelamı de Âşık Veysel’den bir kelam, bir köye gidince “Burayı şeneltelim,” dermiş.

Yani bu beşerler yaşadıkları ülkeyi çiçeklendirmek, şeneltmek, eser veren, üretim yapan her insanı şenelten beşerler olarak bizlere birer öncü, kılavuz oldular. Sanırım Haluk’un burada, Bozcaada’da yapmak istediği de bu türlü bir şey. Sadece yılda bir haftalık bir şenlik olarak görmemek gerek bunu. Bir kez Homeros’un, İlyada ve Odysseia’nın ne kadar kıymetli eserler olduğunu görüyoruz. Bu destanların yalnızca şiir değil, birebir vakitte tarih, tıpkı vakitte sosyoloji, din bilgisi, antropoloji, bir yerin, bir iklimin, bir toprağın ruhunu canlı tutan yaşayan evraklar olduğunu görüyoruz. Bir lisan duyarlığı kazandırıyor bize bu okuduklarımız.

Bu seyahatler muhakkak insanların bir ortaya gelip, birbirleriyle didişmeden, arbede etmeden, birbirlerini sevebilmelerini ve böylece birlikte yaşayabilme sanatını gerçekleştiren bir seyahatti. Bir de alışılmış, yaşadığımız ülkenin topraklarının insanlık tarihi açısından ne kadar değerli ve burada yaşamanın ne büyük bir ayrıcalık olduğunu anlatmaya çalışan, ırkçılık yerine bu yerin insanı ya da bu toprağın doğal bir modülü olmanın ne kadar değerli olduğu gerçeğini vurgulayan bu beşerler kimdi? Sabahattin Eyuboğlu, Azra Erhat, Halikarnas Balıkçısı. Onlar bu gerçekleri lisana getiriyor ve bunları unutmamamız gerektiğini söylüyorlardı.

Bu insanların özelliği imece adabı çalışmaktı. Vilayetle de ben yapacağım diye bir argümanları yoktu. Örneğin Azra Erhat İlyada ve Odysseia’yı çevirirken A. Kadir ile birlikte çalışmayı yeğlemişti. Sabahattin Eyuboğlu birçok çevirilerini Azra Erhat, Vedat Günyol, Mina Urgan’la ortaklaşa çalışarak tamamlamıştı. Onlar için ortak iş yapmak ortak bir sevinci paylaşmak manasına geliyordu.

Mavi Seyahat, Mavi Anadolu yalnızca maviyle değil, Anadolu’nun her rengiyle ilgiliydi. İnsanları kapsayan, kucaklayan bir yanı vardı bu ilginin. Bir de birlikte yaşama sanatı diyebileceğimiz bir şey öğreniyorduk bu seyahatlerde. İnsanların bir ortaya geldiklerinde birbirleriyle didişmeleri, dedikodu yapmaları gerekmediğini, birbirlerini sevebilme mümkünlüğünü ortaya çıkaran bir gerçeği. Ayrıyeten, yaşadığımız ülkenin topraklarının insanlık tarihi açısından ne kadar kıymetli olduğunu, burada yaşamanın ne büyük bir ayrıcalık olduğunu da bize gösteriyordu bu seyahatler.

Azra Hanım’ın vefatının yirminci yılı nedeniyle birkaç ay evvel İstanbul’da yaptığımız bir toplantıda da onun ne kadar alçakgönüllü bir biçimde ne kadar büyük işler yaptığını anlatmak zorunda kaldım. Zira her şey çok kolaylıkla küçümseniyor Türkiye’de. Halbuki Azra Erhat Lisan Tarih Coğrafya Fakültesi’ndeki Klasik Filoloji’deki öğretim üyeliğinin dışında yaptığı çevirilerle, yazdığı kitaplarla okurlarına, öğrencilerine çok hizmet etmiş bir insandır. Ayrıyeten İlyada’yı ve Odysseia’yı çevirmek üzere inanılmaz değerli işler gerçekleştirmiş, bunu da A. Kadir üzere bir şairle, onunla birlikte çalışarak yapma cömertliğini göstermişti. Zira bu insanların bir özelliği de imece adabıyla çalışmaktı. Yani vilayetle ben yapacağım diye bir tutkuları yoktu. Birlikte çalışmanın, bir şey yapmanın hoşluğunu yaşamak üzere bir tavırları vardı. Esasen bu türlü bir işe Çeviri Bürosu’nda çalışırken başlamışlardı. Ortak iş yapma onlarda bir çeşit ortak bir sevinci paylaşmaktı. Öbür çevirilerde Oktay Rifat’la, Melih Cevdet’le, yaptığı belgesel sinemalarda de Mazhar Şevket İpşiroğlu ile de bu türlü çalışmışlardı. Bu ortak çalışmanın hatırlanması, benzeri işler için esin kaynağı olmasını hazırlayan bir yaklaşımdı.

1961 Mavi Seyahat belgeseli https://youtu.be/TniTRWvW_W8 adresinden izlenebilir.

Sözcükler Dergisi, Sayı 114, Mart-Nisan 2025

Kaynak: Gazete Duvar